page 41

Huihuinga o te Kawana, o te Pirimia, me nga Rangatira o Ngapuhi me etahi atu iwi, i tu ki Waitangi, 15 o Maehe, 1899.

Raniera Wharerau: Mau e titiro e whakaatu ki te ao kua whakaarahia e matou he tohu kohatu ki konei tu ai hei whakamaharatanga mo te Tiriti o Waitangi. Haere mai, haere mai koe me o hoa rangatira. Haere mai koutou ko o hoa Minita. Kei te mau tonu to matou piri pono ki to tatou Rangatira atawhai ki a te Kuini a taea noatia tenei ra. Kia ora tonu koutou katoa.

Wiremu Rikihana: Tena koe e te Kawana. Tena koe te kanohi o to tatou Rangatira o te Kuini. Haere tinana mai kia kite i to iwi Maori. Kua tae mai nei koe ki Waitangi mau e titiro nga tohu o to matou piri pono. Tena koe e te Pirimia, tena koutou ko o hoa Minita me to koutou ope katoa. Kia ora tonu koutou: Ma te Atua e whakaroa o koutou ra i tenei ao.

Hone Heke, M.H.R.: Haere mai e te Kawana: haere mai. Ka nui to matou koa i to taenga mai ki konei i runga i te powhiri a Ngapuhi, a Te Rarawa, a Te Aupouri, a Ngatiwhatua. Ka mihi atu hoki au ki nga mangai o nga iwi o te koroni kua tae mai nei ki [unclear: konei] i tenei ra. Ka nui to matou koa i te haerenga mai o au Minita hei hoa mou. Kaore o matou hiahia i tenei ra te ki whakakorero i a koe, ki te whakangenge i a tatou katoa e noho nei, mo nga take me nga mate e peehi kino nei i a matou, i te iwi Maori. K ta matou whakaaro me watea koe i aua tu mea i tenei ra. Ko te take i karangatia, ai tenei hui he mea kia korerotia nga ture me nga mate e pa ana ki a matou, a hei whakatakoto i te ahua o nga kupu mo a matou inoi ki o Minita a nga ra e takoto ake nei. He nui rawa to matou koa i to matou kitenga i o Minita, i te Raiti Honore te Hetana me te Honore Timi Kara, e tu nei i to taha. Kaore matou i te hiahia ki te whakaroa i a matou korero, kei ngenge koe, na reira ka mutu ake nei taku korero e kore etahi atu o te tangata whenua e tu ake ki te korero. Hei whakamutunga mo aku korero, tenei ka hoatu e au ki a koe te mere pounamu e [unclear: mau] nei i taku ringa, he taonga nui tenei na oku tupuna, a e hiahia ana matou kia tangohia atu e koe, e te Kawana, me o Minita, tenei taonga hei tohu mo te mau tonu o te piri pono ki a te Kuini o nga iwi nana tenei taonga. Ko tenei taonga ka hoatu nei ki a koe na nga iwi katoa e noho nei.

Katahi ka haere atu a Hone Heke ka hoatu i te mere pounamu ki te Kawana.

Te Honore H. Wiremu, M.L.C.: Ka tu atu ka panui i te whai korero a nga iwi o te pito whakararo o te koroni, koia tenei e whai ake nei: "Tenei ka hoatu e matou ki a koe to matou aroha nui, aroha pono, i tenei to taenga tuatahi mai ki tenei kainga rongo nui, i mahia ai etahi tino tikanga nunui i roto i Niu Tireni. Ko ia tenei te wahi i whanau ai i timata ai te noho a te Pakeha i enei Motu. Koia tenei te wahi, ka waru tekau ma rima tau i naianei, i u tuatahi mai ai nga Mihinare, i kawe ai i o ratou tinana ki te mate, a tenei he tokomaha nga uri o aua tangata toa, o aua tutei o te Rongopai o te Karaiti, e noho nei i roto i a tatou. Ko ia tenei te kainga i u ai i te tau 1833 te tangata tuatahi i tukua mai hei mangai mo te Kawanatanga o Ingarangi ki Niu Tireni, ara, a Te Poihipi (James [unclear: Busby]), he mea whakahau kia Sir R. Bourke, te Kawana o New South Wales. I Panuitia ki konei, ki tenei kokorutanga o te moana,—ka rima tekau ma iwa nga tau i naianei,—te ekenga mai o te mana o Ingarangi ki Niu Tireni, a ko te wahi i hainatia ai te Tiriti o Waitangi e nga rangatira o te iwi Maori, i tukua atu ai enei Motu ki a te Kuini, he torutoru nei nga maero te tawhiti i te wahi e tu nei tatou. Puta noa nga pakanga me nga raruraru o mua i nga wa e whakanohonoho tutahi ana te Pakeha ki tenei koroni, i tino kitea i reira te te piri pono me te aroha ki a te Kuini o nga Maori e noho ana i Peiwhairangi, a i te mea i naianei, kua tau te rongomau me te rangimarie ki runga ki nga iwi katoa o te Kuini e noho nei i Niu Tireni, na reira he whaakatu tenei na matou ki a koe, kei te mau tonu i tenei ra te piri pono ki te Karauna me te aroha ki te Kuini o nga Maori me nga Pakeha o tenei pito o te Motu, a ka nui to matou koa i to matou kitenga i a koe e te Kawana i tenei ra."

Te Rev. Timoti Kiriwi, he minita no te Haahi o Ingarangi, ka tu atu, ka panui atu i te whai korero a nga iwi Maori, ko ia tenei e whai ake nei: Haere mai, e te Kawana, te mangai o to tatou Kuini; Haere mai ki tenei o ou iwi, kia Ngapuhi, ki te iwi nana i kukume tuatahi ki uta te mana o te Kuini. Ehara tenei i te kupu whakapehapeha na matou. Na Ngapuhi i whakato tuatahi te Whakapono ki enei Motu, i toro atu i konei te Rongopai ki era atu wahi o Niu Tireni. I mau ai te rongo puta noa nga iwi katoa o enei Motu, i marino ai te moana, i tau ai te rangimarie ki nga wahi katoa o te whenua. I muri iho ka puta te whakaaro o to tatou whaea, o te Kuini, me uru enei Motu ki raro i te mana o tona Kawanatanga, kia taea ai te peehi o nga tangata mahi kino, kia awhinatia ai kia tupu ai te ora mo nga iwi e rua. Whakaaetia ana taua whakaaro e o matou kaumatua, kua mate atu. E tu mai ra te kohatu hei tohu mo te tika o tenei korero. Kua tuhituhia e matou ki runga ki taua kohatu nga kupu o te tiriti i whakaaetia e Kawana Hopihana me nga Rangatira kaumatua o Ngapuhi, hei whakamahara i nga tangata e matakitaki ana kua mana katoa ranei nga kupu o taua tiriti kaore ano ranei. Kua uaina tenei tiriti e te awha; kua akina e nga tupuhi; otira kei te marama tonu ona kupu; kaore e taea te horoi atu. I runga i nga whakakiki kino a etahi tangata, ka raruraru nga whakaaro o etahi o o matou kaumatua, ka mea ratou kia whakakorea atu te mana o to tatou page 42Whaea, o te Kuini, katahi ka whakatika etahi o o matou kaumatua a peehia ana aua whakaaro kino. Tenei ano etahi mea kei te whakararuraru i o matou whakaaro, otira e kore e whakahuatia atu i naianei. Ko to matou hiahia i tenei ra he whakaatu i te nui o to matou aroha ki a koe, a he hoatu mau e tuku atu a matou kupu mihi ki to tatou Kuini, a mau e whakaatu ki a ia to matou piri pono ki tona Kawanatanga. Kei te noho pai matou ko o matou hoa Pakeha i runga i te rongomau; he iwi kotahi matou; a hei kupu whakamutunga ka mihi atu matou ki to hoa wahine ki a Lady Ranfurly. Ko ta matou inoi pono tenei, kia tau te rangimarie ki runga ki a korua, a kia ora tonu korua i a korua e noho ana i tenei whenua."

Hone Heke: Ka patai atu ahau ki te iwi Maori e noho nei mehemea e whukaae ana koutou katoa ki aku kupu i korero ake nei mo te u o to koutou piri pono ki a te Kuini.

Katahi ka whakaae mai te iwi e noho ra. ina te nui o to ratou reo.

Te Kawana (the Earl of Ranfurly): E nga rangatira me nga tangata o nga iwi o Ngapuhi,—E whakawhetai atu ana ahau ki a kotou mo te tika me te pono o a Koutou mihi mai ki au, ki te mangai o to tatou Rangatira Tino Atawhai o Kuini Wikitoria. Ka nui toku koa i toku kitenga i a koutou i nga uri o nga tangata nana i awhina i mua nga Pakeha i tae tuatahi mai ki enei Motu ki te tiri haere i nga purapura o te Whakapono Karaitiana puta noa nga iwi Maori. E tino whakapono ana ahau ka mau tonu to koutou piri pono ki a te Kuini a nga tau e takoto ake nei, pera ano me te mau tonu o to koutou piri pono ki a ia i nga tau kua hori ake nei, inahoki, kua whakaatu mai koutou i to koutou koa i to koutou urunga ki raro i te mana o to tatou Kuini me to koutou hononga hei tinana kotahi ki nga iwi maha e eke nei ona tangata ki te toru rau e rima tekau miriona (350,000,000) e noho nei i raro i te haki kotahi i te wahine kotahi hei Rangatira mo ratou, e noho mahara tonu nei ia, e mahi tonu nei ia, i nga tikanga e puta ai te ora ki te iwi Maori. Ka nui toku pouri i au i rongo ake nei tenei etahi mea kei te whakararuraru i a koutou; a i te mea he tokomaha nga tangata o etahi atu iwi Maori o te Motu nei kua tae mai ki tenei hui, a i te mea hoki kua huihuia koutou ki konei ki te korero i nga tikanga e puta ai he ora mo te iwi Maori, na reira ka ai tenei hei korerotanga atu maku i etahi kupu ki nga iwi e noho nei i konei i tenei ra. Mai ano i te ra i u mai ai au ki tenei koroni kaore i ahu taku torotoro haere i nga tangata o te koroni nei ki nga takiwa anake e nohoia ana e te iwi Pakeha, engari i haere ano au ki nga takiwa e nohoia ana e te iwi Maori. Na reira kua mohio au ki etahi o nga rangatira nunui o te iwi Maori; a ko taku hiahia mutu rawa ake toku wa e tu ana au hei Kawana mo tenei koroni kua mohio au ki nga rangatira o ia iwi o ia hapu puta noa tenei Motu. Kei te mohio ano pea koutou ko te tuunga me nga mahi ma te Kawana kua oti te tohutohu me te whakariterite e te Ture Nui nana nei i whakatu te Paremete mo tenei koroni. Kua uru he mema Maori ki nga Whare e rua o te Paremete, na reira e rite tahi ana te mana o nga ture ki runga ki nga Maori me nga Pakeha, I mua atu i te wa i tu ai te Paremete, i te Kawana anake te mana mo nga whakahaere e pa ana ki te iwi Maori, i naianei kua kore taua mana i te Kawana, otira, i te mea ko te Kawana te mangai o te Kuini i enei Motu, me tiaki tonu ia i nga iwi Maori, me noho tupato tonu ia kei takahia nga mana i hoatu nei ki a ratou e te tiriti rongo nui, nana nei i pamamao ai te rongo o tenei kainga e tu [unclear: nei] tatou. Ko te Kuini e tumanako tonu ana kia noho tahi nga iwi e rua i runga i te aroha, ano he tuakana he taina. Ma tenei anake e pumau ai te ora ki nga iwi e rua. He nui toku pouri i toku rongonga kua kore te mahi witi a te Maori i neianei. I nga tau o mua he rahi nga witi e tukua atu ana e nga whenua o te tai whakararo nei ki nga motu o tawahi. He tino hokinga whakamuri tenei ahua e iti nei ta koutou mahi witi; otira ki te tirohia nga tau e rima tekau kua taha ake nei he nui rawa nga tohu o te ora e kitea. I mua atu i aua tau e rima tekau he he rawa atu o koutou kakahu, he paraikete anake te kakahu puta noa nga Motu e rua. Noho kiki ai koutou i roto i o koutou whare, me te whiwhi kore i nga mea papai o te ao; engari i tenei ra kua puta koutou hei wahanga nui mo te iwi; he nui te taonga kei a koutou, he maha nga miriona eka kaore ano i hokona e koutou, a he nui whakaharahara te wariu o ena eka ina maketetia. Kei te whiwhi koutou i nga tikanga e whakahaerea nei e te Paremete; kei nga Maori etahi nohoanga i roto i nga Where e rua o te Paremete, kei te noho etahi Maori hei Ateha mo nga Kooti Whenua Maori, kei te uru etahi hei mema mo nga hinota o nga Haahi Karakia, a kei te whakahaere etahi i etahi atu mahi nunui o te koroni. Kia mau tonu ai te ora ki a koutou i nga whakatupuranga e takoto ake nei, he mea nui rawa kia naomia atu e koutou nga huarahi maha e akona ai o kitea ai e koutou nga mahi whakatupu moni e kite nei koutou e whaia ana e nga Pakeha i nga takiwa katoa o te koroni nei. Na tona manawanui ki te mahi ki te kimi tikanga oranga mona i taea ai e te Pakeha tona ahua e noho nei ia, a me pera ano hoki koutou, a kia nui ai te tupu o to koutou iwi me ngana tonu koutou ki te mahi; me tahuri ki te whakatupu witi, ki te whakapai hoki i o koutou whenua, kia rite ai ki "te taranata" e whahahuatia nei i roto i te Karaipiture, a i te mea kua hoatu taua mea ki o koutou ringariaga, na reira me whakahaere e koutou kia tupu kia nui, kaua e huna ki te whenua. Tenei ano etahi atu mahi e tuwhera ana ki a koutou, ara, tetahi mahi nui ma koutou, o te pito whakararo o te Motu nei, ko te keri kapia ko te mahi kauri, e whiwhi nei nga Pakeha tokomaha i te mahi me te kai ma ratou. Kua rongo ahau, me te pouri ano o toku ngakau, i te tangi o te iwi Maori mo te matemate tonu o a ratou tamariki, me te tokoiti o nga mea e tupu ake nei hei tangata; kua rongo ano hoki au i te aue o to koutou iwi mo te tokomaha o nga rangatira nunui kua mate i roto i enei ra, kua haere atu i a tatou ki te wahi tawhiti ki te wahi ngaro e kore nei e kitea e tatou, kaore nei ona hokinga mai—he rangatira ingoa nunui katoa, a ka mau tonu o ratou ingoa i roto i nga ngakau o te iwi Maori, a ka whakanuia ano hoki e te iwi Pakeha. page 43E tino tumanako ana ahau kia tupu ake nga tamariki katoa o te iwi Maori i tutataki nei ki a au i tenei haerenga mai oku ki konei, kia ora tonu ratou kia tupu hei tangata kamakama ki te hapai i nga mahi e nui ai te ora mo te koroni me te iwi Maori. Kaua tenei whakatupuranga kaumatua e ora nei e mahi i te ora mo ratou anake, engari me ngana ano hoki ratou ki te whakatakoto tikanga e u ai te tupu o o ratou uri i muri i a ratou; a, e taea ai tenei, me whai e ratou nga tikanga hou a te Pakeha e whakahaere nei hei tahi atu i nga paru me nga mea pirau o o ratou kainga, inahoki i runga i te whakauruuru o te noho a te Maori raua ko te Pakeha, kei te kite tonu te iwi Maori hei painga aua tikanga mo ratou, ara, ma te whai i aua huarahi e puta ai te ora ki te iwi. He moumou kau noa iho ta koutou whakatu huihui i ia tau i ia tau hei korerotanga mo nga mate i pa ki a koutou i mua, ara, mo nga mate kaore nei e taea te whakaora. Engari me ahu o koutou whakaaro ki nga tau me nga whakatupranga e haere ake nei, me titiro ki nga tikanga e whakahaerea nei i tenei wa, a me tahuri ki te mahi i nga mea e tino pa ana ki a koutou e ora ai koutou. No mua, ka rima tekau ma iwa nga tau i naianei, i huihui o koutou koroua me o koutou rangatira kaumatua nunui ki tenei wahi ingoa nui e turia nei e tatou, a koia tenei te wahi i tu ai ratou i tuku ai i to ratou mana ki raro i te mana o te Kuini, ki a ia takoto ai i runga i piri pono tetahi ki tetahi; a e hiahia ana ahau kia tapiritia atu to tatou huihuinga mai ki konei i tenei ra ki nga mahi a o koutou koroua hei whakanui rawa atu i te rongo o tenei kainga. Na, he patai tenei ki a koutou ki nga rangatira me nga iwi Maori e noho nei, ara, e tino whakaae ana ranei koutou ki te ata noho i raro i te ture me te hapai i ona tikanga, a e kore he raruraru e puta i a koutou i nga wa e takoto ake nei? (Katahi ka whakaae katoa atu te iwi Maori e noho ra.) Ko te Kawana Kaati ra, i te mea ko taku hiahia nui me tupu tonu te aroha i waenganui i nga iwi e rua. na reira, tenei ahau, te mangai o te Kuini, ka whakaputa i te aroha o te Karauna, a tenei ka whakahokia atu e au ki a koutou nga tangata o to koutou iwi i mahi pohehe i mua ake nei. (Hia, hia, me te umere.) E ki ana koutou tena atu ano etahi mate e pa ana ki a koutou. Na, e whakaorangia ai ena mate e te Paremete ma te pai anake o ta koutou ata noho i raro i te ture. Me titiro koutou ki te Paremete, kei reira te ora mo koutou; ki te pai ki te tika ta koutou whakahaere i a koutou tena ano e tika te mahi a te Paremate ki a koutou. Kua ki mai aku Minita ki a au kei te tino hiahia ratou kia whakahaerea ko nga tikanga e ora ai koutou, a ko nga ture e mana nei, e ki nei koutou kei te peehi kino i a koutou, ka ata hurihuria ena aronga e ratou. Ka mutu ta te Kawana.

Ka tu i konei te haka a nga Maori, he hari a he whakapai na ratou ki te whai-korero a te Kawana.

Te Kawana: Ka tu atu ki te whakahoki i te whai korero i panuitia ra e te Honore H. Wiremu. Ka mea,—He nui toku koa moku kua tae mai nei ki tenei kainga ingoa nui, ki te wahi i whakaaetia ai te mana o te Kuini kia tau ki runga ki tenei Motu, ki te wahi i u tuatahi mai ai ki tenei Motu te Whakapono, i runga i te kaha me te aroha nui o etahi tangata mana wanui i haere mai ki konei i nga ra o mua, ki te kauhau haere i te Rongopai. Kaore ratou i wehi ki te kino o nga iwi i aua ra, i tuku tonu ratou i o ratou tinana ki te mate i runga i taua mahi kauhau haere i te Rongopai. Hei kupu whakamutunga me whai kupu atu ahau ki nga Pakeha me nga Maori mo te nui o toku pouri mo te korenga kaore taku hoa wahine a Lady Ranfurly i kaha ki te haere mai kia kite i a koutou i tenei ra. Ki taku mohio nui atu ano te hiahia o toku hoa kia tae mai ia ki konei, kia kite i nga iwi o tenei takiwa, kia mohio ai ia ki nga tangata Maori, nga tane me a ratou wahine me a ratou tamariki, e noho nei i tenei pito o te motu. Engari e tumanako ana ahau, tera ano taku hoa, a tetahi atu wa a muri nei e haere mai i taku taha kia kite i a koutou

Ka waiatatia e nga Maori i konei te whakamaoritanga o te National Anthem, e whai ake nei:—

E Te Atua Tohungia Te Kuini (God save the Queen).
Me tohu e te Atua
To matou Kuini pai
Kia ora ia.

Meinga kia maia ia
Kia hari nui kia koa
Kia Kuini tonu ia
Tau tini noa.

Ko ona hoa whawhai
Kia kore maia mai
Kia whati noa.

Me whakararu mai
A ratou hui e Koe
To matou Kuini pai
Kia ora ia.

Nga tino mea papai
Me tuku mai e Koe
Mana katoa.

Ko ia kia Kuini roa
Hei take mo te koa
E mapu ai te reo
Kia ora ia.

page 44

Katahi ka arahina atu te Kawana me tona ope me nga rangatira nunui o nga Maori ka whakatopatia te tu ki mua o te kohatu o te Tiriti o Waitangi, ka whakaahuatia.

Ka mutu te hariru a te Kawana ki nga rangatira Maori tokomaha, ka hiki te ope katoa ki te whare kai (he mea hanga ki te nikau taua whare), me te haere ano o te Peene whakatangitangi o Kaeo i mua ki te arahi i te Kawana me te ope ki roto ki te whare. Ka uru te iwi ra, katahi ka whiua te kai, a pai atu te mahi a te tangata whenua. Ka noho ko te Honore H. Wiremu hei tiamana, ka whakanohoia ko te Kawana raua ko te Honore Timi Kara ki tona taha katau, a ko te Pirimia ki tona taha maui. Ko enei e whai ake nei etahi o nga tangata i noho ki te kai, haunga hoki te ope o te Kawana, ara, ko Rev. Canon Walsh, Rev. W. Gittos. Mr. Clendon, S. M. (Te Kerenene), Surgeon-major Watling, Dr. Barr, Messrs. Houston (Te Auhana). Hone Heke, Henare Kaihau, M. H.R's., Mr. Tunbridge (Commissioner of Police), Messrs, Ludbrook Stewart, McAlister, Clark, Horace Williams, Willis, Hall (ko nga mema enei o te Kaute Kaunihera), Inspector Cullen, &e. I nuku atu i te rua tekau ma rima nga rangatira Maori i noho ki te kai, ko enei e whai ake nei etahi, ara, ko Raniera Wharerau, Maira Kuao, Pokiha Taranui (Rotorua), Mohi to Atahikoia (Hawke's Bay), Tane Haratua.

Ka mutu te kai a te ope, ka tu te tiamana (a te Honore H. Wiremu), ka karanga ki te iwi e noho ra kia whakakiia a ratou karaihe kia tu ki te inu hei tohu whakanui mo te Kuini. Katahi ka tu ki te inu me te whakahonore ano o te iwi ra ki te Kuini. Ka mutu tera. ka tu ake ano te tiamana ka karanga kia peratia ano hoki te Kawana. Koia tenei. e whai ake nei, te whai-korero a te tiamana ki te iwi pakeha raua ko te iwi Maori e noho ra, ara: Ka nui to matou whakamoemiti ki te Kawana mo tona haerenga mai ki te whakanui i tenei huihui a tatou, a ka nui ano hoki to matou pouri mo te korenga kaore tona hoa wahine a Lady Ranfurly i kaha ki te haere mai hei hoa mo te Kawana ki konei. Ko tenei huihuinga o nga rangatira Maori he mea karanga e te iwi o Ngapuhi hei tutatakitanga mo nga tangata i tukuna mai hei mangai mo nga iwi Maori katoa o tenei Motu, kia topu ai nga tinana ki te tino whakaputa i to ratou kaha ki te kimi tikanga e ora ai te iwi Maori, a ko te ingoa o taua tikanga ko "Te Whakakotahitanga" o nga iwi Maori. Ka nui te koa o te iwi Maori e noho nei i to ratou huihuinga tahitanga me nga Pakeha i tenei ra ki te whakakite i to ratou piri pono ki te Kuini, i runga i te taenga mai o te Kawana ki konei i tenei ra, a tenei ratou ka mea atu ki ki te Kawana kia titiro ki a ratou ko o ratou hoa Pakeha e noho tahi nei i runga i te rongomau me te aroha, he iwi kotahi matou

Ka huri tenei ki te taha Maori. Haere mai e te Kawana ki to iwi, ki a Ngapuhi. Titiro mai ano hoki o kanohi, tenei matou ko o matou hoa Pakeha e noho tahi nei i runga i te pai me te rangimarie, he iwi kotahi matou. Kia ora koe e te Kawana.

Te kawana: Ka whakawhetai atu ahau ki a koutou mo te pai o ta koutou inu i te ora moku i runga i toku ahua e tu nei hei mangai mo te Kuini. Ka nui toku koa i toku taenga mai ki konei i tenei ra kia kite i tenei hui a koutou. Kua rongo atu au ki te whai-korero a to koutou tiamana e ki nei ko tetahi o nga take i karangatia ai tenei huihuinga he whakakotahi i nga iwi Maori. Kei te mohio tatou katoa he kaha kei roto i tenei mea i te whakakotahi, na reira hei painga nui tena mea te whakakotahi mo nga iwi Maori. Otira. ko te whakakotahi i nga iwi Maori anake, hei aha tena, he kore noa iho tena. Ina ke te tino mahi ko te whakakotahi o nga iwi Maori ratou ko nga Pakeha o te koroni nei, koia tena te mea a hiahiatia ana e matou kia kite kua tino piri nga iwi a rua. E hiahia ana matou kia rite tonu ki te tuakana raua ko te teina te piri o nga iwi e rua. I au e tu nei i tenei wahi—ara, i te wahi i whakaarahia tuatahitia ai te haki o Ingarangi ki runga ki enei Motu—kaore e kore te peka o nga mahara ki te nui o to tatou Empire. Na konei ka hoki aku mahara ki nga korero mo te taoro, haeretanga o te haki e whakanuia nei e tatou. Kaore e pau i au te whakatepe haere nga korero katoa o te tupunga ake o to tatou Empire, engari me korero atu e au ko etahi. Ka toru rau nga tau o te whakaarahanga tuatahi o te haki o Ingarangi ki runga ki te whenua tuatahi i riro i a ia i waho atu o Oropi. Na Sir Walter Raleigh i whaakaara tuatahi i taua wa te haki o Ingarangi ki te koroni o Virginia, i Amerika. Na taua tangata, na Sir Walter Raleigh, i hari atu i reira te tupeka ki nga whenua o te ao, nana i whakaako nga iwi ki te kai paipa; e noho nei taua kai hei kai pai rawa atu na nga iwi o Niu Tireni, me te nui pea o te koa o nga apiha a te Kawanatanga, e kohikohi nei i nga moni tiute o te koroni, i te nui o nga tupeka e pau ana. I muri iho i Virginia ka whakaarahia te haki o Ingarangi ki Newfoundland, i muri i tera ka ara ki etahi wahi o te West Indies. I muri i tera ka ara ki Quebec, i tu ai i taua wa tetahi whawhai nui i puta ai te ingoa o Tianara Wolfe, i te whakaekenga i te pa i Heights of A braham, i horo ai taua pa i a ia i puta ai tona rongo nui ki nga wahi katoa o te ao e korerotia ana ki reira te reo Ingarihi. Engari no te wa i to tatou Kuini e whakahaere nei i a tatou i tino tupu nui ai to tatou Empire, i tutuki ai ki tona nui e takoto nei. I mua he torutoru nei nga koroni a Ingarangi i A wherika, engari i naianei kua nui rawa atu nga miriona eka, me nga whenua mahinga koura, me nga whenua mahinga taimana, kua riro ki raro i te mana o tona haki noho ai, hei miharotanga ma te ao. He ngawari no nga tikanga whakahaere a Ingarangi i penei ai te ahua, he tuku nona kia puta nga hiahia tika o nga iwi e noho ana i raro i tona mana. Kaore ia e pera ana me etahi iwi e peehi kino nei i ona koroni ki te hoia, e tango nei i nga moni a aua koroni. Ko ta Ingarangi tikanga he tuku atu i ana koroni ma nga tangata ano o reira e whakahaere; na tenei ka tuwhera nga huarahi e tupu nui ai te taonga me te rawa, a e piri pono ai nga koroni ki a Ingarangi ki te whenua nana ratou i whakatupu, Otira, ki taku mahara, e hoa ma, kaore e tika kia roa rawa page 45aku korero i naianei; otira hei kupu whakamutunga, ki taku nei whakaaro, he mea tika kia mau tonu, kia kaha tonu, tatou ki te hapai ki te awhina i nga tikanga e tupu nui ai to aroha me te piri pono o nga koroni ki to ratou matua, ki Ingarangi. Me ako ia tangata i ana tamariki, me ia tamaiti i ana tamariki hoki i muri i a ia, a tuku iho tuku iho, kia mohio ai nga whakatupuranga katoa e haere ake nei ki nga mahi nunui nana i whakatupu te Empire, a me tapatahi te ngakau o katoa, ki te hapai i to tatou Kuini, ara, i te Kuini nui rawa, pai rawa atu, e whakahaere mai nei i to tatou Empire nui.

Te Tane Haratua: Ka tu ake ka karanga kia whakakiia nga karaihe kia inumia he whakanui mo "Te Raiti Honore te Pirimia, me te Kawanatanga. Koia enei ana korero i tona tuunga ake ki te pera,—He oranga ngakau no matou te taenga mai o te Pirimia ki to matou nei pito o te Motu, kia takoto atu ai ki tona aroaro a matou powhiri me a matou naumai mona. E tumanako ana matou, hei otinga mo tenei huihuinga, tera e paahitia etahi ture hei painga mo nga iwi e rua, otira mo te iwi Maori. Kia ora tonu te Pirimia.

Te Pirimia (Te Raiti Honore Te Hetana): E tino whakawhetai atu ana ahau mo te pai o ta koutou inu i te whakanui mo matou ko te Kawanatanga. I tika rawa atu nga kupu a te rangatira i i korero ake nei. Katahi ano tenei tu mahi ka riro ma te rangatira Maori, a ka nui toku whakapai. Katahi ano tenei tu huihui, a ki taku mahara kei te tino whakamoemiti nga tangata o nga iwi e rua e noho nei ki tenei whakakotahitanga o tatou, ki te pai hoki o tenei tina kua kainga nei e tatou. I tono te rangatira kua korero ake nei kia mahia a kia paahitia e te Kawanatanga etahi ture hei painga mo nga iwi e rua, kia rite ki nga ture e mahia ana e te Pakeha mona ake, ara, kia paahitia etahi ture hei painga mo te iwi Maori. Heoi taku kupu, ki te tu tonu tenei Kawanatanga hei whakahaere i nga ture mo tenei koroni, ka tika tonu ta matou mahi ki tenei iwi rangatira e noho nei etahi o o ratou tangata nunui i konei i tenei ra. Ki taku mahara, na runga i te mahi tahi a nga kai-whakahaere i te ture me nga minita karakia o te Haahi, i nui a ke ai nga tikanga i mahia e tenei koroni hei whakaora i ona toi whenua i nga tikanga i mahia e etahi atu koroni hei whakaora i ona iwi pera. Kei te whakaae nga tangata katoa e tino mohio ana ki te iwi Maori ki tona atamai ki te tangata, a i te wa e kaha ana o tokomaha ana ratou, a i te wa e tokoiti ana te Pakeha, i kitea i reira te nui o te atawhai me te aroha o te iwi Maori ki nga iwi Pakeha e u mai ana i tawahi e haere mai ana ki roto i a ratou noho ai Na, i enei ra, i te mea kua rereke, kua kaha kua tokomaha ko te Pakeha, kaore e tika kia kore o utua ki te pai taua aroha o te iwi Maori, kaore e tika kia kore e tahuri te iwi Pakeha ki te awhina i nga morehu o te iwi Maori, (Ka umere te iwi i konei.) Ki taku titiro ki te huihui kua tu nei i tenei ra, he mea nui rawa tenei-he tohu tera e tupu nui ake i a ia etahi painga nunui mo nga iwi e rua. Ka nui toku koa mo te huinga tahitanga mai ki konei i tenei ra o Ngapuhi me nga tangata i kowhiria hei mangai mo era atu iwi Maori o te Motu nei; a e tumanako ana ahau tera ratou e whakakotahi i a ratou, tera e tautoko, etahi i tetahi i runga i a ratou mahi, a tera e ahu o ratou whakaaro ki te Paremete hei kai-whakaora mo nga mate e pa ana ki a ratou. E ki pono atu ana ahau ki a ratou, ka whakapaua e te Kawanatanga tona kaha ki te tautoko i nga mahi katoa a tupu ai te pai i waenganui i nga iwi e rua. Na he kupu tenei mo te taha ti ke Paremete o Niu Tireni, ara, ko to matou hiahia ko te mahi i te tika me te pono mo katoa: a e tumanako ana ahau kia kaua rawa nga Maori o tenei Motu e whai take ki te ki na te mea kua kaha ko te iwi Pakeha i naianei, na reira i taea ai nga Maori te takahi. Ka whai au i nga kupu a te Kawana, ka ki atu au, ma ratou e whakaatu ki nga Pakeha i runga i a ratou whakahaere, i runga i te whai tikanga o a ratou mahi, kei te tino hiahia ratou kia tupu ratou, kaore ratou i te takahi i nga ture o te koroni, ma tera ka whakapono te Pakeha, a waihoki ki te inoi nga Maori ki te Paremete e kore e puhore ta ratou inoi, a ka ngana ahau me toku Kawanatanga ki te whakapau i o matou kaha ki runga ki nga mahi o taea ana hei whakaora i te iwi Maori me te tupato kia mau tonu te mana o to tatou koroni, penei me tona ahua e mau nei i tenei ra.

Honore Timi Kara: Ka nui toku koa i tenei huihuinga ki te tu ake ki te whakawhetai atu ki a koutou mo ta koutou whakanui moku a me te tangata hoki nana nei i hamumu ake a koutou kupu whakanui moku. E tika ana tatou kia-whakamoemiti ki a ia mo ana kupu aroha i korero ai, a e tika ana kia whai whakaaro tatou ki tana kupu e mea nei kia whakapaingia te takoto o nga ture e pa ana ki te iwi Maori. Me mau tonu i a tatou te whakaaro kaore ia i te tono i enei mea hei painga mona anake engari mo to iwi katoa. Na. i te mea kei muri noa atu te matauranga o te iwi Maori ki nga huarahi e whiwhi ai ratou ki nga painga o tenei ao, na reira he mea tika kia ata whiriwhiria paitia nga ture e [unclear: pa] ana ki a ratou. Ka nui toku tumanako ki nga whakatupuranga e haere ake nei; ki taku mahara kei te ahua marama nga tau e takoto ake nei. I a tatou e noho nei i raro i te Kawanatanga matau, i raro hoki i te mana o te Kuini nui rawa i kitea ki te ao nei, tenei tatou e whakatupu nei i tetahi iwi nui. Ki taku mohio e kore a Niu Tireni i nga tau e takoto ake nei e kiia he wahanga iti no te iwi, ara, o te iwi nui e whakatupuria nei hei matamua mo nga iwi o te ao. Tera ano te Maori e whai mana i roto i nga mahi a taua iwi. E kore e kore rawa atu te iwi Maori. Tera ano pea e hoki haere te maha o te Maori, me tona kara hoki ka kore haere, otira ka whakakauruuru te toto Maori ki roto ki nga toto Ingarihi me nga toto Kotimana. (Applause.)

Te Kerenene (Mr. Clendon, S. M.): Ka tu ka karanga kia inumia he whakamihi mo "Nga Mema o te Runanga Nin," a ka mutu tana whai-korero, ka riro ma Te Auhana (Mr. R. M. Houston, M. H. R.) e whakahoki.

page 46

Te Kawana: Ka tu ka whakahau kia whakakiia ano nga karaihe kia inumia hei tohu whakanui mo. "O tatou hoa Maori." Ka whai-korero, ka mea. I oku haereerenga kia kite i nga iwi Maori o nga wahi katoa o tenei koroni, nui atu to ratou koa i to ratou kitenga i au, na reira kua riro au hei tino hoa piri pono mo te iwi Maori. Nui atu toku whakaaro tonu ki a ratou me nga tikanga e puta ai te ora ki a ratou. Ka nui toku pouri mo nga raruraru e pa nei ki a ratou, otira kei te whanga tonu au i te ra e taea ai he huarahi e kore atu ai aua raruraru o ratou. Ko tenei mea ko te raruraru ma te manawanui ka taea te whakakore. Mehemea he tino raruraru o ratou, ki taku nei whakaaro, tere ano e taea te whakakore. E tino mohio ana ahua e kore e warewaretia wawetia to tatou huihuinga mai ki konei i tenei ra, engari tera e tuhituhia ki roto ki nga pukapuka haupuranga o nga korero whakatepe o tenei koroni—ka meinga tenei hei ra nui, hei hono i nga iwi e rua kia tino piri. Hei ra e korerotia ai nga raruraru e puta ake ana i ia wa, a, ki te peratia, tena ano, i runga i te whakamarama me te whakangawari, e memeha atu ena raruraru. Na, e tumanako ana ahau tera e whaia i runga i taku i korero ake nei, a tera e marama te titiro ki nga whakatupuranga e takoto ake nei. Heoi ka nui toku koa i te rironga maku e whakahua tenei mihi ki "O tatou hoa Maori,"—tena koutou, kia ora tonu koutou. Me apiti e au ki enei kupu te ingoa o Raniera Wharerau.

Raniera Wharerau: E te Kawana, e te Tiamana, e nga rangatira e noho nei, nui atu taku whakamoemiti ki nga kupu a te Kawana i a ia i tu ake nei ki te korero i ana mihi ki te iwi Maori. Ka nui toku koa ki te nui o nga tangata o tenei takiwa kua huihui mai ki konei, ka nui hoki te ora o toku ngakau ki te tokomaha o nga tangata i tukuna mai ki konei hei mangai mo nga iwi Maori o era atu takiwa o tenei koroni. Ko to matou hiahia nui tonu tenei he powhiri i te Kawana kia haere mai ki konei kia kite ai ia, te mangai o te Kuini, i te nui o te piri peno o nga iwi Maori o tenei takiwa me era atu takiwa o te koroni ki te Karauna. Ka nui ano hoki toku koa mo taku kitenga i etahi o nga mema Maori o roto i te Paremete o Niu Tireni, ara, ia Henare Kaihau me Hone Heke e noho nei i roto i a tatou i tenei ra. Ka ki ake ano ahau ka nui rawa atu toku koa mo to tatou kitenga i te Kawana i tenei ra; a ka whakawhetai atu ahau i konei ki a koe, e te Tiamana, me era atu o o tatou hoa nana i mahi i whakarite tenei tina kua kainga nei e tatou Ka nui te hari o toku ngakau mo taku kitenga i te Honore Pirimia ratou ko te Honore Timi Kara me te rangetira o nga Hoia o te koroni. Hei kupu whakamutunga, ka ki atu ahau kia ora tonu koutou, engari kaua e mutu i tenei a tatou huihuinga mai ki tenei wahi.

Te Pirimia: Ka tu ake ahau ki te karanga atu ki a koutou kia whakakiia ano a koutou karaihe hei whakanui ma tatou i to tatou Tiamana, te Honore Henare Wiremu. Ko te ingoa o Te Wiremu he ingoa rongo nui i mua, a ka, mau tonu te whakahonore a nga iwi e rua o te koroni nei i taua ingoa i nga whakatupuranga e takoto ake nei. Ahakoa i runga i nga mahi a te Haahi, i runga ranei i nga, mahi o mua, i taea ai te whakanohonoho o tenei Motu ki te Pakeha, kua kitea te tika o nga mahi o te whanau nona taua ingoa, a kua puta he pai ki a ratou ki te koroni hoki i runga i a ratou mahi. I A karana, i Haaki Pei, me era atu takiwa o te koroni, kua whakaaturia mai ki au te nui o nga mahi i mahia e ratou hei painga mo te koroni; a, ko au tetahi, e kore rawa e whakahawea ki nga mahi a etahi i mahi ai hei tantoko i te koroni, i te mea a tika ana tatou kia whakamoemiti ki era tu tangata. Ko nga mahi a to tatou tiamana honore i whakahaere ai i nga wa i puta ai nga mahi nunui, tino whai tikanga, ki nga iwi e rua, i mahia katoatia e ia i runga i te ngakau hihiko. Na reira e tika ana kai whia korero ahau mo te nui o tona ingoa. A i au e korero atu nei e mohio ana ahau ka whakaae katoa mai koutou ki te tika o enei kupu.

Te Tiamana: E tino whakawhetai atu ana ahau ki a koutou mo a koutou kupu moku, a e whakawhetai atu ana hoki ahau ki te Raiti Honore te Pirimia mo ana kupu whakapai mo nga mahi i mahia e oku papa i tae mai nei ki tenei Motu ki te hari mai i te Rongopai ki nga iwi Maori o konei i mua noa atu i te meatanga kia whakanohoia he koroni ma Ingaraugi ki enei Motu, a mo nga kupu hoki a te Pirimia e ki nei i puta he painga ki te koroni i runga i aua mahi. Heoi taku kupu, i mahia aua mahi i runga i te aroha, a ka ki atu ahau ki a ia, ko matou, ko nga uri o Te Wiremu, e ora nei—a he tokomaha noa atu matou—ka noho mata-ara tonu ki te tautoko ki te awhina i te Kawanatanga ina tupona ki te raruraru i nga wa e takoto ake nei. Ko ahau tetahi Pakeha tino tawhito o tenei pito o te Motu. No te tau 1823 i tae mai ai ahau ki konei; no mua atu tena i te whanautanga o etahi o koutou e noho nei. I roto i tena wa roa he maha nga mahi taekaha a te iwi Maori i kite ai ahau, a ka nui toku koa i te mea kua pai i naianei te ahua o te iwi Maori, inahoki kua mahue ana mahi kino o mua; a ka nui te ora o toku ngakau mo te tokomaha o nga rangatira Maori kua huihui mai ki konei i tenei ra kia kite i te Kawana, ara, i te mangai o te Kuini. Kei te mohio koutou i hipokina etahi o tatou hoa o Ngapuhi e te kapua, i runga i to ratou whakarongo ki te korero kuare a tetahi tangata kotahi; otira kua mau taua tangata me ona hoa i te ture, a tenei e noho mai nei i roto i te whareherehere. Engari he nui rawa atu toku koa i taku rongonga i tenei ra tera e whakahaerea a te Kawana te mana kua hoatu nei ki a ia, a tera e puta tona aroha e tukua e ia aua tangata ki waho o te whareherehere. Ki taku mohio tera ano e puta he hua pai i runga i taua mahi aroha a te Kawana. Ka riro ma era o te iwi Maori o tenei takiwa, kaore nei i uru ki taua raruraru, a i pangia tahititia nei ratou me nga Pakeha e nga mahi a aua tangata pohohe, e tiaki aua tangata pohehe kei mahi kino ano a nga tau e takoto ake nei. E tino mohio ana ahau tera e puta etahi painga nui atu ki tenei takiwa i ranga i tenei huihuinga o nga Maori me te Kawana. He mahi aroha na te Kawana tona taenga mai ki konei, a ka nui te whakapai o te iwi o Ngapuhi me era atu iwi Maori mo taua whakaaro ana. page 47Na, ko nga Pakeha e noho nei, e whai whakaaro nei ki nga mahi e pa ana ki te iwi Maori, ka nui ano hoki to ratou koa mo te taenga mai o te Kawana me tona ope ki konei. Hei kupu mutunga, ka whakawhetai atu ahau ki a koutou mo to koutou whakaaro pai ki au.

Ka mutu. Katahi te Kawana me tona ope ka poroporoaki iho ki te iwi Maori e noho ra, a hoki atu ana ki Kororareka i runga i te tima a te Kawanatanga, i a "Tutanekai."