Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga korero o nga huihuinga o te Kawana, Rore Ranapare (Lord Ranfurly), o te Raiti Honore te Hetana (Rt. Hon. R. J. Seddon), Pirimia, Minita Maori Hoki, me te Honore Timi Kara (Hon. James Carroll), Mema mo te iwi Maori i roto i te Kaunihera Maori, me nga rangatira Maori me o ratou iwi i o ratou kainga, i huihui nei mo runga i nga pire whenua Maori me era atu mea e pa ana ki te iwi Maori, 1898 me 1899.

He Hui na te Pirimia me etahi Rangatira Maori me etahi atu tangata i tu ki te whare Kura i Sydney Street, Poneke, 1 o Akuhata, 1898

He Hui na te Pirimia me etahi Rangatira Maori me etahi atu tangata i tu ki te whare Kura i Sydney Street, Poneke, 1 o Akuhata, 1898.

Peni Te Uamairangi: Kia ora te Pirimia, te Minita Maori, me te Honore Timi Kara. Kia ora Koutou katoa, me o mua atu i a korua kua ngaro atu nei, nga hoa o Meiha Keepa, me era atu o nga kaumatua kua ngaro atu nei i a tatou i tenei ra, me Meiha Ropata, nga kanohi tawhito e kitea nie i mua ra i te taone o Poneke. Ko nga uri enei e noho nei, ko nga morehu enei o nga iwi me nga hapu o aua kaumatua. (Katahi ka waiata i tetahi waiata whakatau manuhiri.) Heoi ra kia ora korua.

Paratene Ngata: Tena koe e Te Hetana, te Pirimia o te Koroni me to Minita Maori, korua tahi ko to hoa ko te Honore Timi Kara. Kia ora koe te tangata e tirohia atu nei e matou hei matua hei whaea mo te iwi; e whakaarohia nei e matou ko koe te kingi o te iwi Maori o Niu Tireni. Kua mohio matou kei roto matou te iwi Maori. i tou ringa, me o matou whenua me a matou mea katoa, i te mea ko koe hoki te minita Maori. Kei te whakawhetai atu matou ki a koe mo to homaitanga i tenei ra hei korerorerotanga ma tatou i nga tikanga o te Pire e takoto nei. Ko etahi o matou e noho atu nei e tautoko ana i te Pire nei, a ko etahi e noho ana he whakarongo, he titiro, he rapu whakaaro ma ratou. He ahakoa ra ko enei take e pa ana ki o tamariki Maori kei tou aroaro e takoto ana, ko koe hoki to ratou matua, a kei tau i kite ai a ko ake nei kia mahia hei painga mo au tamariki Maori, koia tera ka tono atu nei matou kia whakamana e koe ina tae ki nga wa tika. E kore ahau e korero roa, e whakapau ranei i te taima, heoi ra taku kupu whakamutunga, ko to Pire ano tenei i homai ai hei tirotirohanga hei whiriwhiringa ma matou. Kaati kua tirohia e matou kua oti te whiriwhiri e matou, a tenei te whakarapopototanga o nga menemana e whakaarohia ana e matou, ka tukuna atu nei hei whiriwhiri mau. Kei te mohio matou tena etahi, a tena pea e maha, o aua menemana a matou kaore e pai ki tau titiro i runga i te taha Pakeha. No reira i te mea kua mohio matou ki tena ahua e tika ana kia tuhia peneitia enei hiahia a matou kua oti nei te perehi ka tuku atu ai ki a koe hei whiriwhiri mau. Ko to matou hiahia—ara, te hiahia o nga mea e tautoko ana i te Pire me te rarangi menemana—me paahi tenei mea hei Ture mo Niu Tireni katoa a me pa ki runga ki nga whenua katoa e toe ana ki te iwi Maori, hei rahui i aua toenga whenua mo nga whakatupuranga e haere mai nei. Me ki ake ahau, mo te taha ki nga tangata e whakahe ana ki te Pire nei, e mea ana matou tera pea e tika a tera pea e taea te whakarite kia kaua tenei Pire e pa ki o ratou nei takiwa. Kaore he ritenga e korero ai ahau i naianei mo nga aronga katoatanga o te Pire nei, i te mea kua oti te perehi, kua oti hoki te whakamaori, a kei o korua aroaro e takoto ana i naianei. Engari ko to matou hiahia me ta matou kupu koia tenei, kia tika te whakahaere a nga tangata o ia takiwa kia riro ai ma nga tangata tonu o ia takiwa whenua o ia takiwa whenua e ki mehemea e pai ana ratou ki nga tikanga e mau nei i roto i te Pire nei mo te riihitanga o nga whenua o o ratou nei takiwa. Tuarua, e mea ana matou, kia hoatu ki nga Komiti o nga Poari nga mana kua oti e matou te tohutohu a kei roto i te Pire e mau ana. Heoi ano taku korero, otira kotahi te kupu whakamutunga. Mo te taha ki a matou ki te hunga e tautoko ana i tenei Pire, e whakamoemiti ana matou ki te Pirimia mo te taenga o ona ra ki tenei ra whanautanga ona, i rongo hoki matou ko te Rahoroi i mahue ake nei taua ra, koia ka apitiria atu a matou nei kupu whakanui mou. Taku pouri ko to matou kore kaore i mohio kia pahemo ra ano taua ra katahi ka rangona, pena kua rapu matou i tetahi tikanga hei tohu e mohio ai te Pirimia ki te nui o to matou aroha me to matou whakaaro ki a ia.

Henare Tomoana: Kia ora te Pirimia, kei te tautoko katoa ahau i nga korero a Paratene i whakapuaki ai hei tautoko i te Pire nei. Ana kupu katoa kua korero nei ia kei te kaha atu taku tautoko. Tenei tetahi mea i wareware i a au I korero ahau i tera huinga mai o tatou i tenei whare nei ano, kei te hainatia tetahi pitihana nui whakaharahara he tautoko i te Pire nei. Kaati kua hoki mai taua pitihana kei ahau i naianei me nga hainatanga ingoa tangata 2,870 e mau ana i runga.

Te Pirimia: Tena koutou katoa e nga rangatira me nga tangata o nga hapu me nga iwi Maori, kua hui mai nei ki konei i tenei ra, kia ora koutou. Nui atu taku koa mo taku kitenga i a koutou i a tatou kua huihui mai nei ki konei hei korerorero i enei take e tino pa nui nei ki runga ki te iwi Maori, a e pa ana ano hoki ki runga ki te iwi Pakeha, otira page break
Meeting between the Premier, the Right Hon, R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Walkato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898. Back Row. Native Policeman. Mr. A. Edwards. Schoolmaster at Huntly, Mr. P. Sheridan, Native Land Purchase Officer, Mr. W. Crow, Private Secretary. Capt, Mair, N. Z. Cross. Middle Row. Maori Drum-major. Mr. T. H. Hamer, Private Secretary to Premier. Three Ministers of "King" Mahuta's "Parliament." Hon. Jas. Carroll, Minister Representing Native Race, Three Ministers of "King" Mahuta's "Parliment." Three Members of "King" Mahuta's "Parliament." Colocial Police Officer. Front Row. Native Chief. Te Rawhiti, "King's" Secretary. Henare Kalhau, M.H.R. Rt. Hon, R. J. Seddon, Premier and Native Minister. "King" Mahuta. Tana Talngakawa Te Waharoa, "King's" Premier. Two Members of "King" Mahuta's "Parliament." Te tutakitanga o te Pirimia. te Raiti Honore Te Hetana, ki a Mahuta, te "Kingi" Maori, ratou ko nga Rangatira o te iwi o Walkato, ki Waahi, Hanatere, 4 o Aperira, 1898.

Meeting between the Premier, the Right Hon, R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Walkato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898.
Back Row. Native Policeman. Mr. A. Edwards. Schoolmaster at Huntly, Mr. P. Sheridan, Native Land Purchase Officer, Mr. W. Crow, Private Secretary. Capt, Mair, N. Z. Cross.
Middle Row. Maori Drum-major. Mr. T. H. Hamer, Private Secretary to Premier. Three Ministers of "King" Mahuta's "Parliament." Hon. Jas. Carroll, Minister Representing Native Race, Three Ministers of "King" Mahuta's "Parliment." Three Members of "King" Mahuta's "Parliament." Colocial Police Officer.
Front Row. Native Chief. Te Rawhiti, "King's" Secretary. Henare Kalhau, M.H.R. Rt. Hon, R. J. Seddon, Premier and Native Minister. "King" Mahuta. Tana Talngakawa Te Waharoa, "King's" Premier. Two Members of "King" Mahuta's "Parliament."
Te tutakitanga o te Pirimia. te Raiti Honore Te Hetana, ki a Mahuta, te "Kingi" Maori, ratou ko nga Rangatira o te iwi o Walkato, ki Waahi, Hanatere, 4 o Aperira, 1898.

page break page 33ki runga ki nga iwi katoa e noho ana i enei motu. Ka nui te koa o taku ngakau mo a koutou kupu aroha moku, ara, mo maua tahi ko taku hoa pai ko Timi Kara, he tangata no to Koutou iwi ake. Mo a koutou kupu mo te matenga o Meiha Keepa me Meiha Ropata, tupu ake ana te pouri i roto i te ngakau, me te maharahara atu, ae, ko te mutunga ano tena mo tenei mea mo te tangata. Engari kei te ora tonu aua kaumatua i roto i o tatou ngakau, e tika ana kia whakaaro nui tatou mo nga tangata pena kua riro atu ki te wahi i o ratou tupuna. Ka he te tangata ki te tahuri ia ki te whakaara mai i nga mahi he a te tupapaku. Tetahi mea pai e kite ana ahau i aku taenga katoatanga mai ki nga hui Maori, mehemea tera etahi take raruraru kei waenganui i a ratou ake ka waihotia ena mea ki a ratou anake ano. Kaore ano ahau i rongo noa i nga tangata Maori e whakahe ana ki o ratou rangatira me o ratou tangata whakahaere, mehemea pena ana te ahua o nga Pakeha mo runga i tena aronga katahi ka pai, i te mea kua riro ko koutou hei tauira. Ina hoki kua wkakaatu mai koutou i te rangi nei ko etahi o koutou e tautoko ana i te Pire nei, a he whakarongo kau te mahi a etahi, ara, he whakahe pea hoki tena tikanga, engari kaore koutou i whakahe ki a ratou mo ta ratou kore kaore e whakaaro tahi me koutou mo te Pire e mahia nei, kaore koutou i whakapae he whakaaro kino o ratou i pera ai ta ratou mahi, kaore ano hoki koutou i ki kaore ratou e tika ki te whakahe i te Pire i te mea kua kite iho ratou kaore e pai ana ki ta ratou titiro, engari kua ki mai koutou ki te kore ratou e pai ki tenei Pire me kaua e pa ki runga ki a ratou. Ki te hiahia ratou me mau tonu nga tikanga e mana nei i naianei, kia pahuhu atu ai o ratou whenua, kia rawakoretia ratou, heoi na ratou i pai ki tena. Kua korerorero koutou ki a ratou kua tohutohu koutou ki a ratou i nga huarahi i kite ai koutou kei kona te ora mo ratou, a kaoro ratou i whakaaro pena tahi me koutou. Heoi ra katahi koutou ka ki atu, e pai ana, kia mau ki ta koutou tikanga, engari ko matou ka kawe tonu i ta matou. Kia taka haere pea nga wa, a ka ora koutou i raro i nga tikanga o tenei Pire, e ka paahitia ra hei Ture, katahi ratou ka mohio ko koutou i ora, a katahi pea hoki ka whakaae i pohehe ta ratou whakaaro, a ka mea kia paahitia he Ture mo ratou penei ano me tenei e ki nei koutou kei te whakaaetia e koutou. He mahara tika tena na koutou, kei te pera ano hoki ta te Kawanatanga whakaaro e mau na i roto i te Pire nei. Kua ki ra hoki matou e kore e akina e matou kia whakapaangia tenei Pire ki runga ki a wai tangata; kua puta a matou kupu whakamarama hei painga tenei mo te iwi Maori, a ko nga tangata anake e whakaaro tahi ana me matou, hei ora mo ratou tenei Pire ina whakaekengia ona tikanga ki runga ki a ratou, kaore ki nga tangata kaore e pai ana ki taua Ture kia pa ki o ratou takiwa. Kaati me penei atu taku kupu ki a koutou, i tera taenga mai oku he tangata ano i whakahe ki tenei Pire; ka tono mai kia hoatu he taima, ki atu ana ahau pai noa atu kia hoatu he taima hei whiriwhiringa ma ratou i tenei take; i tono atu hoki ahau kia homai e ratou nga menemana e maharatia ana e ratou, penei hoki me enei menemana kua homai nei e koutou, a maku e tatari atu. Kaore ano i whakautua mai e ratou tena tono aku. Tenei te takoto nei a koutou menemana a te hunga tautoko i te Pire, engari kei whea nga whakahe a te hunga whakahe ki te Pire ? Kei nga ao kapua o te rangi ra ano. Mehemea he tika he pai he kaha a ratou whakahe he aha te korerotia ai te tuhituhia ai ranei ka homai ki a au penei me koutou i to koutou kitenga i a au i te hui nei. He aha ratou i wehi ai ki te wkakaatu mai i a ratou whakahe ? Kaati ra i te mea kaoro i homai a ratou whakahe heoi me penei pea taku mahara kei te tu whakahe noa iho ratou. Kei te ki penei mai na, "Kaore matou e pai, kaore e taea e matou te korero atu i te take." Tera tetahi rarangi waiata a te Pakeha e tino hangai ana mo to ratou ahua; ma te Kai-whakamaori e ata whakamarama atu ki a koutou ki te reo Maori. E penei ana tona tikanga, ara:—

Kaore oku pai ki a koe e Takuta Fell.
Te taea e au te mohio te take,
Engari kei te mohio au, tino kaha taku mohio,
Kaore au i te pai ki a koe e Takuta Fell.

Na, kei te pena te ahua o te hunga whakahe i te Pire, ki taku titiro. Kaati, kua takoto noa atu taku kupu ki nga tangata kua homai nei i a ratou menemana kia tutataki ano matou ka whiriwhiria takitahitia e au ana menemana me te tohutohu i nga rerenga ketanga o nga menemana i te Pire. Tuatahi me te tohutohu i nga mea e paingia ana e au, me nga mea kaore e taea e au te whakaae atu, me te korero i nga take e kore ai e taea e au [unclear: te] whakaae. Kua ki mai koutou e titiro, mai ana koutou ki a au he matua no koutou a ko koutou he tamariki naku, no reira e tika ana kia tiakina koutou e te Minita Maori, pena me te tiaki a te matua i ana tamariki ahakoa ko wai taua Minita. He mea tino tika tena hei whakaaro tonu mana. He tokomaha nga mea o koutou e kite atu nei ahau e noho ana i konei i tenei ra kua kaumatua noa atu i a au, engari ahakoa tena ko ahau to ratou matua i au kua tu nei hei Minita Maori, me taku hiahia kia mahia e au te mea tika mo ratou, te ora mo ratou. Kaati kua tae tenei ki te menemana tuatahi i te Pire nei,—ara kei te tekiona 4 e mea nei koutou me whiwhi te Tiamana o te Poari i te pooti whakatau anake. Na me ki tatou, tokotoru ano nga mema o te Poari i tae ki tetahi tuunga, he Pakeha nga mea tokorua me te Tiamana. A he huihuinga me ki, tokorua nga mema Maori. I ena ahua e rua kore rawa te Tiamana nei e whai pooti. Mehemea ranei tokorua anake nga mema i tae, he Pakeha anake,—he mema noa tetahi ko te Tiamana tetahi:—a kotahi te mema Maori, akuanei pea ka tika ta te Maori ra, a mehemea he pooti whiriwhiri ano ta te Tiamana ka pooti tautoko ia i ta te Maori ra a ma kona pea ka koro e taea tetahi tikanga he, me i kore noa pea kua whakaotia. Ki te tangohia atu te pooti whiriwhiri a te page 34Tiamana heoi kua noho mana kore noa iho ia i tona nohoanga. Ki te purua te waha o te tangata kia kaua e puta te reo, a ka tono atu ai kia whai korero mai ia, e kore e korero, me pewhea hoki e puta ai he kupu mana? Ki te herea ranei ona waewae, ka tono atu kia haere ia, e kore ia e kaha ki te haere. Kaore he painga e whakatungia ai te tangata hei Tiamana ki te kore e hoatu he mana mona, a ahakoa ko wai te Tiamana koia ano te tangata nui o te Poari. No reire e kore e tika kia hoki iho te mana o tona nohoanga me tona ahua ki raro iho o era atu mema o te Poari. E ki ana ahau he tino mea tenei e tika ana kia ata whiriwhiria mariretia, a ka marama pea koutou i runga i ena korero aku tena e waiho hei mate mo nga Maori e ka whakakorea te pooti whiriwhiri mo te Tiamana, notemea e kore hoki nga mema katoa e tae katoa atu ki ia nohoanga o te Poari.

Paratene Ngata: Kei te tino marama matou ki nga korero a te Pirimia me ana kupu whakamarama katoa, engari me tohu atu e au ko tena tekiona e korerotia nei e ia he wahi no tana Pire ake ano; kaati kei te kite atu matou e tino tika ana tena kia whakatikaina.

Te Pirimia: E pohehe ana to korero; i roto i te Pire e takoto nei, kua oti te hanga he tikanga mo tena ahua. Tetahi o nga rarangi ko te rarangi tua whitu, mo nga moni e takoto ana kaore ano kia utua, me nga riihi i hanga i mua o te paahitanga o te Ture. E penei ana taku whakamarama kei roto tena i te Pire tuatahi, a ko tetahi mea ano tena e tino tika ana kia ata whiriwhitia. Me ki ake ano ahau mo runga i tena, ki taku mohio i maharatia pea tena kia ekengia e te Pire tuatahi. Tetahi ko nga wahanga tekiona (1), (2), me (3), o tekiona 8 i ta koutaou pukapuka rarangi menemana. Ko etahi o ena e pai ana ki taku titiro; engari ko etahi tena e waiho hei hanga rarururu. Ina hoki a wahanga tekiona (3), ko te mana e tonoa ana e tena—ara, kia whakahaerengia e te Poari, kia riro ma ratou e tiaki nga pukapuka e whakaatu ana i te kupu whakaae a te tokomahatanga o nga tangata no ratou nga poraka whenua, me era atu ahua. Kaati, he mea iti tena, a kua oti he tikanga mo tena te whakauru atu ki roto ki te Pire; engari tena tetahi mea nui kei raro i tena e takoto ake ana, mehemea ki te whakaaetia kua he katoa te tikanga me te maramatanga o te Pire nei. I penei ke te whakaaro o to Pire. Ki te puta he kupu panui mo tetahi takiwa hei reira tonu me riro i te Poari nga whenua katoa e whakaaturia ana i roto i te Pire. E mea ana ta koutou ma ia Maori whai whenua e tuku atu ona whenua kia whakahaerengia e nga Poari, a tena pea etahi tangata takitahi e kore e whakaae, a ma kona ka kore ai e taea e te Poari te whakahaere nga paanga o era atu o nga Maori i raro i te ritenga o tekiona 9: "Ko te whakaaetanga a te tangata kotahi maha atu ranei, o nga tangata no ratou te whenua mo etahi whenua, mo tetahi wahi ranei o te whenua, me tuku atu e te Poari ki te Kawana, me te apiti atu i tana ripoata whakaatu i te ahua o te whenua me tona taitara, me te huarahi hei whakahaerenga, me panui e te Kawana ki te Gazette me te Kahati o Niu Tireni, me te tono kia whakaaturia mai nga kupu whakahe me te take o te whakahe." Kaati, kua hanga e matou he tikanga mo te rerenga ketanga o nga whakaaro i waenganue o nga tangata torutoru; i mua o te putanga o te panui tuatahi, e ahei ana tetahi rua tekau tangata whai paanga ki te tono atu i nga kupu whakahe. Ko te rereketanga o ta te Kawanatanga Pire me ta koutou, koia tenei. Ko ta matou Pire e mea ana kia whakahaerengia nga whenua katoa o rota i te takiwa, ko ta koutou e mea ana me motuhake ano he titanga mo te paanga whenua o ia tangata o ia tangata, kaati, kaore koutou e ora i tena, a e kore hoki e oti i a matou tenei raruraru i runga i tena ahua. Kei te horahia atu e matou nga aronga katoa o tenei ahua ki te aroaro o nga tangata whai whenua katoua o te takiwa ma ratou e pooti, a ki te ki te nuinga me pa te Ture ki runga ki to ratou takiwa heoi ka riro i ta te nuinga. Ko koutou e mea ana ma ia tangata e whakahaere i runga i tanga i pai ai; engari tera atu ano etahi tikanga i hanga e matou, e mahia ai pea tenei mahara hei whakarite, ara ko te wehewehenga tuatahi o te whenua ki nga Maori nona taua whenua, ki te hiahia ratou kia wehewehea to ratou whenua ki ia tangata tona paanga tona paanga kei roto tena i nga rarangi whakahaere o te Pire nei e mau ana. Ki te paahitia a koutou menemana me ki i te takiwa o te Tai Rawhiti, kei etahi o nga Poraka ka riro na etahi tangata ruarua kua oti nei te whakakiki, kaore e pai ma ena tangata ruarua e arai te hiahia o te nuinga o nga tangata e mea ana kia whiwhi ratou i nga painga o te Ture—te tino mea e ki nei koutou ka taea e ratou i raro i tenei Pire. Ko ahau e ki ana he aha te take kia riro ma nga tangata pakeke toko-rua toko-toru ranei e arai te hiahia o te nuintga katoatanga atu o nga tangata o taua takiwa hia kaua ratou e whiwhi i nga painga o tenei Ture? I runga i taku korero i ki ake ra kua mahue te tino tikanga i tena wahi, a kua tohungia ano e au te wahi i mahue ai, a mehemea ki te paahitia tena menemana ki taku mahara ka mate te whai tikangatanga o te Pire nei.

Wi Pere: E tono atu ana ahau kia te Pirimia kia tirohia a tekiona 10. Tera pea kotahi rau nga tangata o tetahi whenua, engari ka whai mana te rua tekau tangata ki te ki, "mahia te mea." Tera pea i etahi meatanga ka ahei ma te tangata kotahi noa iho e tono atu ki te Kawanatanga kia karangatia kia huihui nga tangata katoa.

Te Pirimia: Heoi ra te tikanga o tekiona 10, koia tenei: "Ki te puta ake he whakahe, me tuku atu e te Kawana ki te Poari, kia uiuia kia whakataua hoki, i roto i etahi hui o nga tangata o te whenua, ka tuku atu ai ki te kawana kia panuitia ki te Gazette. Koi ana hei whakapumautanga i taua whenua, te korenga ranei e uru ki raro i te mana whakahaere o te poari." Kaati ki taku mohio ki te korero a Wi Pere e penei ana ka ahei tatahi rua tekau tangata ki te tohe kia tu he pooti hei rapunga me tuku ranei te whenua ki roto ki te ringa o te Poari, kaua ranei. Na kaati mehemea e pera ana tana mea, he pai ke ta te Pire nei i nga kupu o te menemana, ta te mea i roto i te menemana—e korero ana hoki pea ia mo tekiona 9, i penei hoki tana korero, ko te whakaaetanga a te tangata kotahi page 35maha atu ranei, o nga tangata no ratou te whenua, mo tetahi whenua, mo tetahi wahi ranei o tetahi whenua, me tuku atu ki te Kawana, me te apiti atu i tana ripoata ki taua mea. Kaati, ki taku titiro e korero ana pea a Wi mo etahi whenua, e ki ana ia he tokoiti rawa te rua tekau tangata kia riro ma ratou e mea kia tu he pooti o nga tangata katoa no ratou te poraka mo tena poraka katoa, engari ma nga tangata katoa o te poraka e karanga kia tu he pooti. Mehemea e pena ana tana, kaati, he pai rawa me ki ma te wahi tuatoru, tua wha, tua aha ranei, o nga tangata no ratou te poraka e pitihana kia tukua te whenua ki te Poari.

Wi Pere: Heoi ra taku e whakaatu ana koia tenei: Ko te tikanga o tekiona 9 e whakamana ana ma te tangata kotahi noa e tono. Katahi ka panuitia e te Kawana, kua tae mai te tono a taua tangata ki a ia, a ma kona ka mohio nga tangata o taua whenua ki te whakahe, mehemea he whakahe ta ratou. Katahi ka riro ma te Kawana e whakahau kia noho te Poari ki te uiui i taua mea i te aroaro o nga tangata nona te whenua, ka mohiotia te hiahia o nga tangata nona te whenua, a ka kitea mehemea e hiahia ana ratou kia tukua taua whenua ki raro i te whakahaere a te Poari. Heoi ano ra te ritenga o taku korero, ahakoa na te tangata kotahi, ahakoa na nga tangata e rua tekau, i tuku te tono ki te Kawana, kaore he tikanga, i te mea ko taua ahua tena, ina tae ki tona whakatutukitanga.

Te Pirimia: Heoi ano ra te he—a he tino he nui kaore nei e taea te whakatika—koia tenei, mehemea na te Maori kotahi, na nga mea tokorua tokotoru ranei te tikanga kia pa taua Ture ki to ratou whenua, ka riri etahi ka mea, "He aha te pai o tena mahi te tono mai ai ki a matou i te tuatahi?" A kaore ano hoki e tika kia riro ma te tangata kotahi e mea kia eke te Ture ki runga ki to ratou takiwa.

Paratene Ngata: Mo tekiona 3, tekiona 9, me tekiona 10, i ara katoa era i runga i te tekiona 8. Ka tu he tuunga o te Poari, te mahi tuatahi mana ke tuku whakaatu ki nga tangata katoa o te takiwa whenua i raro i tana whakahaere. Katahi ka ata korerorerotia nga take e pa ana ki nga whenua o to ratou nei takiwa. Ko tekiona 9 he whakawhanuitanga atu no te tikanga i maharatia i wahanga tekiona (3) o tekiona 8. Kaati, ko te tikanga i kiia ai kia kotahi te tangata kia maha atu ranei i te kotahi, koia tenei: Tera pea tetahi tangata i tae ki te 3,000 eka, i tona ingoa ake, a ko era atu o nga tangata o taua Poraka ka kaha noa atu ki te whakahaere pera e ka hiahia ratou ki te pera; ko ia whakaaetanga pera me mahi i te aroaro o te hui e tu ana i te aroaro o nga tangata nona te whenua. Ko tekiona 10 e mea ana ko te whakatau i kitea e te Poari me tuku atu ki te Kawana a me panui i roto i te Kahiti, i hanga tena mo te taha ki nga tangata kaore nei i rokohanga ki reira i te wa i tu ai te hui, i tupono pea i etahi wahi ke o te koroni e ngaro ana, a i maharatia ano hoki mehemea ki te paahitia tenei Pire hei Ture ma te Poari e whakatu nga rohe o nga takiwa whenua e whakaarohia ana kia kawea ki raro i te whakahaere o te Ture; katahi ka whakaotiotia ena take katoa i te aroaro o te Poari a tona tunga.

Te Pirimia: He mea ata waiho atu na matou ma te tokomahatanga o nga Maori whai whenua e ki mehemea e hiahia ana ratou kia eke tenei Ture ki runga ki to ratou takiwa.

Paratene Ngata: Ae ra ma nga tangata i te hui—kaua e riro ma nga tangata takitahi te mana ki te tono kia tu he Poari. Ki te pena hoki kua kore he painga o tena Ture.

Te Pirimia: Tena ano nga take hei whakaarohanga mo runga i tena, engari ko te tino aronga kia takoto i te tuatahi, ko te take, e kore te Poari e kaha ki te nama moni hei mahi i nga rori, a ko te tangata kotahi e hiahia ana kia kawea tona whenua ki raro i tenei Ture tera pea kei te karapotia tona paanga e nga whenua o etahi kaoro nei e taea atu, a ma tena ka kore e taea te mahi i nga rori.

Wi Pere: Ae ra, engari kaore hoki i maharatia kia riro ma taua tangata kotahi e tinihanga nga whenua o to iwi. Ina hoki, me ki ake ahau, tera tetahi tangata ko Wi Pere te ingoa, ka tono taua tangata ki te Kawana kia karangatia te Poari kia tu, a ka whakaturia e te Kawana me te karanga atu i nga tangata katoa e whakahe ana ki taua tangata kia haere ake ki reira whakapuaki ai i a ratou kupu whakahe.

Te Pirimia: A, ta ratou whakautu mo tena, ka penei, "Kaore matou i te whakahe ki a ia, kei a ia hoki te tikanga mo tona paanga ake, engari e hiahia ana matou kia whakahaerea he tikanga mo era atu wahi o taua whenua," Notemea e ki ana tenei tekiona ko te kupu whakaae a te tangata kotahi a nga tangata maha atu ranei e hiahia ana kia araitia atu tenei tikanga me tuku atu ki te Poari. Ko ta ratou whakaae tena: no ratou te whenua e kawea ana ki raro i te Ture nei.

Wi Pere: Engari ra ki te tirohia iho nga kupu o tenei tekiona, kei te marama noa iho.

Paratene Ngata: Kua korero ake ra ahau i te tuatahi, ko tekiona 9, he whakawhanuitanga kautanga atu no nga tikanga o tekiona 8.

Te Pirimia: Me i pena te mahara he aha te hanga ai i nga kupu o taua tekiona kia tika te takoto.

Paratene Ngata: Kaati, e pai ana pea me ata whiriwhiri ano, a ki te kitea te he me whakatikatika ona kupu.

Te Pirimia: To muri iho tekiona i tena, e ki ana me watea nga whenua katoa i nga tikanga o tenei Ture, ara, ko ia enei nga kupu: "Me nga whenua i hokoa mai i te Karauna ranei i te Pakeha ranei, haunga ia mehemea e tukua ana e te tangata whai take tona whenua ki raro ki te mana o tenei Ture." Kua kapea e matou tena. I raro hoki i tena tikanga o kiia ana ahakoa he whenua i hokona i te Pakeha me ahei nga tangata nona ki te tuku i taua whenua kia whakahaerea e te Poari i raro i tenei Ture Mo runga i tena whakaaro me ki ake ahau ka whakahe nga Pakeha ki tena, ka page 36mea ratou, "He aha te take kia hoatu e te Kawanatanga he moni ki nga Maori kua hoko whenua i nga Pakeha hei utu i o ratou nama, mo te aha hoki kia mahia e te Kawanatanga he rori ki aua whenua—kaore hoki te Kawanatanga e aroha pera ana ki nga Pakeha." Kaore e kore te whakahengia tena menemana.

Wi Pere: Tena ki te hokona e au he whenua maku, hei aha ma nga Pakeha tena? Mehemea he whenua Kawanatanga taua whenua, a ka hoatu e au ki raro i tenei Ture, ki te tu tenei Pire hei Ture e kore tena e pa ki te iwi Pakeha.

Te Pirimia: Ina ke ra, ko te aronga o tenei Pire he Pire mo nga whenua Maori. Ka pewhea ra te iwi Pakeha e ka hoatu tena mana? Me hoatu ano pea hoki he mana pera ki a ratou? Ki te pena heoi, me paahi pea e matou tenei Pire mo nga whenua katoa i te koroni nei.

Wi Pere: Mehemea kua hokona e au tetahi whenua Pakeha—e hara i te whenua tupuna noku—a ka hiahia ahau ki te hoatu i taua whenua ki raro i nga ritenga o tenei Ture kia kore ai ahau e kaha ki te hoko ki te tuku ke ranei i taua whenua, he aha te he o tera.

Te Pirimia: Heoi ra, ki te pera me matua tono e koe ki te Kawana kia panuitia. Ko tenei tikanga he whakamana kau i te Poari ki te whakahaere—ara ki te riihi i taua whenua. Engari e tika ana ra te mea mai a taku hoa kei te moumou taima noa iho tatou mo runga i tenei take, i te mea kaore e nui ana nga Maori hoko i nga whenua Pakeha, engari te hoko atu i o ratou whenua ki te Pakeha; a ko tetahi, he iti noa iho nga toenga whenua hei hoko ma ratou i naianei. Engari kei te titiro pea a Wi Pere ki mua rawa me e kore e rereke te ahua a tona wa e ka hoko te Maori i nga whenua o te Pakeha.

Paratene Ngata: E pai ana pea, i runga i nga korero a te Pirimia, me maaka tena rarangi taihoa e ata whiriwhiri marire, engari he takitahi rawa ano hoki nga tangata pera to ratou ahua.

Wi Pere: E hara ano hoki i te tino mea nui tenei. Kei te mohio ano tatou he tika he takitahi rawa nga tangata pena, he ahakoa, e whakaaro ana tena rarangi mo nga tangata pena. Ina hoki mehemea kaora kau he whenua tupuna a etahi Maori i heke iho i o ratou tupuna a tae iho ki a ratou, engari heoi kau to ratou whenua he mea hook na ratou i te pakeha, ka rite tonu ano ra pea hoki te takoto o tena whenua ano he whenua i heke iho i o ratou tupuna to ratou take.

Te Pirimia: Kua tae tatou ki te tekiona (13) i naianei e mea nei kia kaua tetahi whenua kua uru ki raro i te mana o tenei Ture e taea te muru mo tetahi nama moni, mokete ranei i eke ki runga ki taua whenua i mua atu i te paahitanga i tenei Ture. Engari kua noho ano ra he kupu pera kei roto i te Pire nei.

Paratene Ngata: E tika ana ra tena; engari kei roto i tenei tekiona 13 o te rarangi menemana nga tikanga i whakaritea i te tekiona 13 me te tekiona 22 o te Pire tuatahi; kei roto katoa ena mea i tenei tekiona 13.

Te Pirimia: I penei taku korero kua oti tena te whakarite. Me tekiona 14 ki taku mohio kua oti ano tena i te Pire tuatahi, ina hoki mo te whakahaerenga o nga whenua e ki ana a tekiona 18, wahanga (1), me ahei te Poari ki te ata wehe i te whenua Maori hei mahinga ana i te Poari he tika, a kua whakaritea e wahanga (2) etahi whenua hei tanumanga tupapaku, hei tuunga kura, &c.; engari kua kite iho ahau i ta koutou menemana e whai ana koutou kia takoto marama. E whakakite ana koutou i to koutou mohio ki te hanga Pire kia marama rawa ai te takoto.

Paratene Ngata: Me tohu atu e au ko te kupu kei roto i te Pire tautahi, e aronga ana mo nga tikanga i ata whakaritea ki nga Maori nona te whenua e whakahaeretia ana, kia rahuitia nga wahi whenua e whakaritea ana e taua tekiona.

Te Pirimia: Ma te Komiti tena e whiriwhiri; ehara hoki i te mea e whakarereke ana tena i te tino aronga. Ko tekiona 15 me 16 kei roto i te Pire tuatahi, me tekiona 17 hoki. Kaati mo te kupu e kiia nei me matua whakaae nga tangata nona te whenua katahi ka tika kia whakapaua he moni ki nga mahi rori me nga mahi ruri, hei whakapuare i te whenua kia ahei ai te nohonohoia, e penei ana koia tena, me kaha nga tangata te tangata kotahi ranei ki te whakahe?

Paratene Ngata: Kaore ma te komiti tena e whakaae, kei roto tena i tekiona [unclear: 1] e noho ana.

Te Pirimia: Ko te aronga ra o nga kupu e mau nei, e tino mea ana me ahei noa atu te tangata kotahi ki te arai i nga mahi rori, i nga mahi ruri, i te whakapuaretanga ranei o te whenua hei nohonohoanga ma te tangata.

Wi pere: ka taea re tena te whakatikatika.

Te pirimia: E penei ana taku ki a koutou, i runga i te takoto a enei kupu ka taea e te tangata kotahi o te whenua nga mahi te aria.

Wi Pere: Ki te tikanga me waiho ma te Komiti Poraka tera mahi

Te Pirimia: Kaati ra, mehemea e pena ana ta koutou, me whakatikatika aua kupu kia hangai ai te takoto. Ko tekiona 18 mo nga tikanga whakahaere me era tu ahua, ko ena me takoto ki te aroaro o te Paremete a me perehi ka tuku atu kia kite nga iwi Maori. Kua oti ano hoki tena te whakarite. Kua tae tatou ki tekiona 19 i naianei, he tikanga nui rawa kei tenei. E whakatuwhera ana tenei i nga piihi whenua Maori katoa me nga taitara katoa i te koroni katoa, a ki taku mohio, ki te penatia, e kore rawa e mutu te mahi a te Poari me te Komiti i roto i nga tau e rima tekau e takoto ake nei. Ka ara tonu he raruraru mo nga taitara kua karaatitia i raro i te Land Transfer Act, a ka haria atu ki te Hupirimi Kooti, me te Kooti Piira, me era atu tikanga. No reira, ka ki atu ahau, e kore rawa e tika page break
The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Walkato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898. An Interested Group. After the Speeches. He Ropu Tangata e Korerorero Ana, I Muri Iho i Nga Whai-korero.

The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Walkato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898.
An Interested Group. After the Speeches.
He Ropu Tangata e Korerorero Ana, I Muri Iho i Nga Whai-korero.

The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Waikato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898. The Premier and Party Returning from Waahi on Board the War-canoe "Tawheritikitiki." Te Hokinga o Te Pirimia me Ona Hoa i Runga i Te Waka-taua "Tawheritikitiki."

The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Waikato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898.
The Premier and Party Returning from Waahi on Board the War-canoe "Tawheritikitiki."
Te Hokinga o Te Pirimia me Ona Hoa i Runga i Te Waka-taua "Tawheritikitiki."

page break page 37kia hanga he Ture hei whakamana, i enei wahi o ta koutou rarangi menemana, me taku mohio ano ki te ata whakaarohia e koutou te aronga tera koutou e kite hei mate nui rawa tenei. Ahakoa ano i roto tonu i te Paremete e kite ana ahau i etahi pitihana e tukua tonutia mai ana i ia taunga i ia taunga o te Whare, me te kitea maramatia ano, ae, he tino mate taua mea e pitihanatia nei, engari kaore rawa te Paremete e whakaae ki te whakapuare ano i aua mea, notemea ki te peratia ko te aranga tena o etahi raruraru taumaha. Kaati, kaore ahau e huna i taku kupu ki nga Maori, he tangata korero tika tonu ahau, a ko taku kupu tenei, e kore rawa ena menemana e taea te whakaae.

Paratene Ngata: Kei te tika tena; engari me tohu atu e au, kei roto a tekiona 19 i te Pire tuatahi, heoi te mea hou i apititia atu nei ko te whakaaetanga i nga riihi. Ko tera anake te wahi hou kua, whakaurua ki tenei tekiona.

Te Pirimia: Na, mo te taha ki nga whenua he maha atu nei i te kotahi nga tangata e whai paanga ana, he iti rawa nga whenua papatupu kei te toe a kei te aroaro katoa hoki o nga Kooti e takoto ana.

Paratene Ngata: Tetahi take mate nui rawa atu ko aua whenua. Nui atu to matou mate i nga Kooti Whenua mo aua whenua.

Te Pirimia: Otira, kia marama koutou kua whakaaetia e matou te roanga o taua rarangi ko nga kupu whakamutunga anake e patua ana. E rite ana taua mea ki te pii miere, kei te hiku te wero.

Paratene Ngata: Maku tetahi kupu mo tena. He tika kei te hiku te wero; engari ko te nuinga o nga whenua papatupu kaore i te pera te takoto; kei te toe atu ano etahi. Kei toku takiwa tonu etahi whenua nunui kaore ano i whakawakia—e tae ana pea ki kotahi miriona eka aua wahi papatupu.

Te Pirimia: Kua korerotia mai ki ahau kei te aroaro katoa o te Kooti i naianei.

Paratene Ngata: Ae ra; engari he nui rawa to matou raruraru i nga wahi kua oti i te Kooti te whakawa, a kaore matou e pai ana kia riro ma te Kooti e whakahaere nga toenga.

Te Pirimia: Ko tekiona 21 e whakarite ana me ahei te Maori ki te tuku atu i tona paanga ki tetahi whenua Maori i runga i te wira. Kaati ko koutou e mea ana kia whakawhanuitia tena tikanga, me ahei kia tukuna i runga i te ohaki,—ara me riro i runga i te kupu a ngutu noa iho. Na he tikanga wehi rawa tera. Ahakoa ano tenei mea te wira, kua kitea ka nui ano te ahua wehi, a e tika ana kia tupato rawa koutou ahakoa i tuhia rawatia ki te pukapuka, engari mehemea ka whakaaetia me tuku a ngutu noa, kaati me tino kaha rawa atu te tupato, i te mea hoki ana tae ki taua ahua, ko te wa tena e kaha kore ana nga whakaaro o te kai tuku.

Paratene Ngata: He mea kino rawa te wira: Ki taku mohio me apiti atu ki tena tekiona tetahi kupu kaha e uiuia ai nga tikanga o te whakahaeretanga o tena mea o te wira e ka. tae ki te whakawakanga.

Te Pirimia: He kupu tika atu tena, maku e whakahau kia hanga he tikanga tupato kei tukua hetia nga whenua. Kua kite iho ahau kei nga kupu whakamutunga o tekiona 23 e noho ana tetahi tikanga hei whakatutuki i te whakaaro o te Pire mo runga mo nga whakahaerenga. mahi i raro i te Poari. Ko tekiona 24 e ki ana me ahei te Poari ki te nama moni hei whakapai i nga whenua e whakaritea ana hei paamu, hei rana, me era tu ahua. Ma te Poari e ki e whia nga moni e namangia. Ka oti i te Poori te wehewehe nga wahi mo nga Maori, te riihi ranei i nga whenua, ka mutu nga mahi ma te Poari, heoi ano te mahi i toe ko te hanganga anaketanga i nga rori o te whenua.

Wi Pere: Ko te tino painga ra tena e whaia atu nei.

Te Pirimia: Engari me whakatakoto ano ra he rohe mutunga mai, a i raro i tenei tikanga i maharatia ko nga Maori whai paamu me nama moni ma ratou i raro i te Advances to Settlers Act. Ko tenei rarangi i hanga hei whakaoti i teua tikanga, a i maharatia ma te Poari e nama kaua ma tona kotohi ma tona kotahi o nga tangata Maori. No reira e tika ana kia ata tirotirohia tenei. Ki te hanga paitia he tikanga whakatupato—a me pera rawa ano hoki ka tika ai—me whakaara tena take i roto i te Komiti. Ki ta matou titiro ki te aronga o tenei tekiona i te tino Pire nei e penei ana, tera nga tangata o hiahia ki te nama moni hei whakaea atu i nga mokete me era atu moni e takoto ana hei utu ma ratou i te wa i paahitia ai te Pire nei hei Ture, a ko tenei tekiona i hanga hei huarahi e taea ai te whakatutuki tena mahara. E tino marama ana kei te kite koutou me hanga rawa ano he tikanga whakatupato mo tenei tu ahua. Mehemea hoki ki te waihotia kia takoto penei ana, hei whakaeanga mokete me era atu taumahatanga, hei whakapai whenua ranei. me patu atu pea enei kupu na "era atu whakapainga" ka waiho ai te £5,000 mo nga mahi whakapai paamu anake. Ki taku mohio e kore tena; e whakahengia e te Paremete. He whakawhanui kau tena i te huarahi e whakahaerengia ai te £5,000, ehara i te mea he whakarerenga ketanga i te tikanga kua oti te whakatakoto. Tera pea tetahi tangata ka hiahia ki te katoa o taua £5,000 mana anake; a me pehea ra e uru ai tana tono? Me wehe pea tetahi taha o taua £5,000 mana. Heoi te mea tuatahi ko te ngana kia paahi te Pire nei: ma tena katahi ka whai mana nga Poari ki te nama moni mo nga take me nga mahi e whakaaetia ana Ko te whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua tetahi mahi kaore e kore, na reira me whakarite ano he moni mo tena. Kei roto i tekiona 26 he whakawhanuitanga atu o te tikanga, a ko ena mahi whakawhanui me ata whiriwhiri marire. Kaore ano ahau i kite noa i tetahi kupu maku mo runga i tena. E whakapuare ana tena i tetahi take nui whakaharahara.

Paratene Ngata: Ko nga kupu whakamutunga o tekiona 26 te tino ngako o tenei Ture ki ta matou titiro.

page 38

Te Pirimia: Ko tekiona 27 kua oti atu tena. Ko tekiona 28 e whakaae ana ki nga riihi e takoto ana i naianei, ara, nga riihi i mahia tikatia i raro i te ture, a i marama te hanganga, engari kaua etahi atu ahua. Kaore rawa he whakaaro a te Kawanatanga ki te whakararuraru i nga riihi i mahia tikatia i raro i te ture. Tekiona 30, he mea hou he mea nui tonu tenei, kia kaua rawa he reiti e utaina ki runga ki nga riihi Maori i raro i te mana o tenei Ture. Kaore au i ohorere i taku kitenga i tena kupu e noho ana i konei, notemea kua rongo ano au i mua ake; otira mehemea e hanga ana e te iwi Pakeha i tetahi Pire mo ratou ka hiahia katoa ratou kia uru tetahi rarangi pera ki roto. Kaore ano ahau i kite noa i tetahi tangata kotahi nei kia whaiwhai haere i te Kawanatanga ki te utu moni taake. Ki taku mahara kei te pa ano te Ture Reiti i naianei nei ki runga ki etahi ahuatanga i raro i enei tikanga. Mo te taha ki te Ture Reni, kaore ahau e whakarereke i tona tikanga. Me takoto he kupu ma tatou me waiho tena take mo a muri atu nei whiriwhiri ai. Tekiona 31: Ka tika te wahi tuatahi, no te mea kua ki ra matou i raro i wahanga tekiona (1)—ara ko ahau ra kua ki—e tika ana kia hanga he tikanga mo taua ahua, ara, tuatahi me whakaaro ki nga Maori whenua kore. Kua ki ra ahau ma nga Maori nona te whenua te mana tuatahi ki te kowhitiwhiti i nga wahanga ma ratou, ma nga Maori whenua kore te mana tuarua, ko nga Pakeha hei tuatoru. Ko te mahara i kitea ai tena whakaaro he mea tino pai rawa atu ki ahau, a mo te taha ki te Pire nei, ki taku mohio ka taea e matou te whakatikatika ina tae ki te Komiti kia hoatu he mana ki te Poari kia taea ai e ia tena mahi, kei te pena hoki ta koutou korero i roto i tenei rarangi. Kei te tekiona 32 kua hoki ano te korero ki nga taake me nga rori, ki taku mohio me whakarere atu pea tena i te mea mo nga whenua kikino anake tena. Ma nga Ture e mana nei i naianei tena taha e whakarite. E mea ana matou i runga i nga mahinga rori, me te whakapuaretanga i te whenua kia nohonohoia e te tangata, kia kaua rawa e takoto kau nga whenua: ki te takoto mangere te whenua heoi me utu reiti tena whenua. Na kua tae tenei ki tetahi menemana tino nui tona tikanga—tekiona 33. Ko tena aronga whakangawaritanga, kaore rawa i te maha nga mea pera e whakaaetia ana e te Paremete—ara, me whai mana te ropu kaporeihana i whakaturia i raro i tetahi Ture a te Paremete ki te tuku atu i ona mana ki etahi tangata ke atu. Kaore rawa matou e pena ana; akuanei pea i tupono ka tukuna e nga Poari nei he mana ki etahi tangata he, tangata tiuihanga a akuanei pea ka whakahaere anake pea aua tangata i o ratou whenua ake, me te whakapau i nga moni katoa hei hanga rori ki runga ki o ratou whenua anake, a ka hapa katoa etahi kaore kau he moni ma ratou. He tikanga wehi rawa tenei ki taku mohio. Me waiho atu e tatou tenei taihoa e whiriwhiri. Te mea pai rawa ki taku titiro me hanga kia maha atu nga poari: he nunui rawa hoki nga takiwa. Me whakatu kia maha nga Poari, engari me tuturu whai mana ia Poari kotahi. Ko tekiona 34 kua oti tenei te whakarite. Ko tekiona 35 he tino tekiona pai, engari tera e ara he raruraru mo tenei tekiona ki taku mahara i roto i te Paremete. E mea ana me kaua tetahi roia, tetahi kaiwhakahaere ranei, e hara i te tangata whai paanga ki te whenua, i te mea marena ranei ki tetahi o nga tangata whai paanga ki te whenua, e haere ki nga Kooti, e pa atu ranei ki nga mahi a nga Poari. Ko tekiona 36 e whakakore atu ana i nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Ki te paahi tenei Pire a ka kawea e nga Maori o ratou whenua ki raro i taua Ture ko te huarahi tata rawa tera e kore atu ai nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Ko tekiona 38 e mea ana kaua te Ture Pane Kuini e pa ki o koutou whenua. Kaati, me ki tonu atu ahau mo te taha ki te whakawhitinga tuatahi me te tukunga atu o nga whenua ki te Poari kua oti tena te whakarite i roto i te Pire, a kaore kau hoki he tiute hei utunga i muri o te rironga atu o nga whenua i te Poari. I na whakawhitingia nga whenua i raro i tenei Ture: ko tona whakawhitinga tena. Ka tu he pootitanga ka mutu ka hoatu nga whenua ki raro i te Ture. Kei te hanga tikanga matou i naianei hei whakatika i tena pohehetanga. Ki te riihitia te whenua e te Poari ki te Pakeha katahi hoki ka eke te ture tuturu ki runga, haunga hoki tena rerenga ketanga. Mo tekiona 40 tae noa ki 42, ko te wahi mutunga o tekiona 42 e whakatutuki ana i te wehewehenga o nga takiwa me te whakaingoatanga o nga tangata kei roto. Kua ki ake ra koki ahau me hanga he wahanga-takiwa, no reira kaore he tikanga e waihotia ai tena tekiona 40. Kei tekiona 44 e ki ana koutou me ahei kia tu he wahine hei mema mo nga Komiti. Kaati i te mea kaore e whakaturia he Komiti Poraka no reira kaora he tikanga o ena wahine; engari kaore kau ra hoki oku whakahe kia noho he wahine hei mema mo te Poari mehemea e pootitia ana e nga Maori nona te whenua. Ko tekiona 45 he mea tino pai rawa a ki taku mohio me whakauru ki roto i te Ture. E tika ana kia tiakina nga manu o te ngaherehere, me nga ika o nga wai, he kai hoki ena na te Maori. E tika ana tena ki taku titiro i runga i te aronga o nga ture me nga kupu o te Tiriti o Waitangi.

Kua pau ia au nga tikanga o te Pire nei te korero atu ki a koutou, me ta tatou whiriwhiri haere i nga tikanga o te Pire, a kua tika taku kupu i ki ra ahau he takitahi nga kupu i puta ki waho i te taiapa o te tikanga kua oti te whakatakoto. Kua patairia mai ki ahau mo a whea ka tuhaina e au nga kape o tenei Pire. Kaati, i te mea kua ahua roa e tu ana te Paremete me whakatakoto e au kia kite ai nga Pakeha me nga Maori i te Pire kua tae kei te aroaro o te Whare. Kia tae ki te Komititanga o te Pire hei reira ka whakatakoto atu nga mema Maori o te Paremete i o ratou mahara e whakaarohia ana hei painga mo nga iwi e rua. Kia tae ki te Whare ka tukua atu e au ki te Komiti mo nga mea Maori a i te mea hoki he tino take nui tenei Pire no reira kaore ahau e mea kia whakahaerea hei take taha kotahi anake, engari ka tono atu ahau ki nga mema o nga taha e rua o te Whare kia whakakotahi mai ki te hanga pai i tenei Pire hei ritenga e taea ai te whakaora i nga whenua mo te iwi Maori. Ko te rapu i te ora mo te iwi Maori me te rahuitanga i nga whenua e ora page 39ai ratou, kei runga noa atu tena i nga tikanga whakaaro anake ki te taha kotahi anake o te Whare. He tino take nui tena e aronga ana ki runga ki te motu katoa. I runga i te ahua o tenei Pire, tae noa ki nga mahi a te Kawanatanga, ki taku kua tino marama nga Maori ki te kaha o to matou hiahia ki te awhina i a ratou. A i runga i te huinga mai o nga Maori i nga wahi katoa o te koroni ki te whiriwhiri i nga tikanga o te Pire nei, me te kaha rawa o te whiriwhiringa i nga take, me te nui o te mahi, me te maha o a ratou moni i pau, kua tino marama pea ki nga tangata katoa e whakaaro pai ana ki nga iwi e rua, ae, e tino tika ana kia whakaotia tenei take. Kei te hiahia matou, i runga i te tikanga o ta matou whakahaere, kia whakahokia atu te iwi Maori ki to ratou ahua i rokohanga ai e matou i nga ra o mua. He iwi mahi i te whenua, whakatupu i te kai, tuku utanga atu i tenei koroni ki era atu whenua. He iwi whawhai ano i ona takiwa engari me te haere tonu ano hoki a ratou mahi. I naianei ko taua iwi nei ano ratou: a mo te aha hoki kia kore ai e ahei nga taitamariki o tenei whakatupuranga ki te mahi i nga mahi a o ratou tupuna me o ratou matua? Kaua hei pohehe ki taku korero, e hara i te mea e ki ana ahau me hoki ano koutou ki nga mahi whawhai patu tangata nei. Ko nga whawhai e whawhaitia ana e koutou i roto i tenei wa roa kua ake nei kei roto anake i nga Kooti whakawa, engari kua kite ra hoki kautou kaore he painga o tena mahi. Ko nga whenua i mahia e o koutou matua kua whakawakia e te Kooti, a kua kore i a koutou i tenei ra. Kaati e mea ana ahau he tino tikanga marama tenei kia whakatakotongia, ma te wehewehe i nga whenua, ki ia tangata tona wahi hei mahinga mana, a kei te mau tonu hoki to koutou hiahia ki te pera, ka taea ai e koutou te mahi oranga mo koutou i runga ano i nga huarahi i mahi ai o koutou matua. Ki taku mohio me i paahitia pea tenei Pire i era atu tau kua taha ake nei, kua maha noa atu pea nga Maori e noho ana e mahi ana i runga i o ratou whenua i naianei. Hei ritenga e ora ai koutou mo te taima poto noa nei, kua hokohokona e koutou nga whenua e takoto tata ana ki nga whai i nga Pakeha, kaore rawa nei i mutu ta ratou tohe atu kia riro ra ano to koutou whenua i a ratou, a na o kautou raruraru hoki hokona ake ana e koutou. Kaati kei te toe kia koutou i naianei etathi whenua e matara rawa atu ana i nga wahi e noho nui ana te tangata, kaore he huarahi hei taenga atu mo koutou ki aua whenua, hei haringa hoki i nga mea e whakatupuria ana i runga kia tae mai ki waho. Kaore a koutou moni hei oranga mo koutou i te taima e tua ana koutou i te ngaherehere kia taea ai te whenua te mahi, no reira noho huihui noa ana te nuinga o koutou. Ko etahi mea maha o koutou kaore kau rawa he whenua, a haere ai ki nga whenua o nga whanaunga me nga hoa noho ai, kai ana ranei i nga moni o nga whenua e takoto ana i nga wahi matara kaore nei koutou e tae atu, a hokona ake hei kai ma koutou. E kore hoki tena ahua e mau tonu, tena ano mutunga. Kotahi ano te mutunga o tena tu ahua. Ki te pena hoki te Pakeha ki te kai i tana moni tinana heoi te mutunga mona ko te Kooti Peekerapu. A kaore hoki kaoutou e pai ki tena. Te tukunga iho ka pau katoa nga whenua, ka ngaro noa iho te iwi Maori. Ina hoki ra i naianei i runga i to koutou noho puputu, noho kino nei, kaore i te pai nga kai me nga kakahu, ka whanawhanau nga tamariki matemate iho, me nga kaumatua kaore e tae ana ki te tuturu o te kaumatuatanga ka mate, kaore e taea e koutou i enei ra te tohutohu mai i etahi koroheke rawa kuia rawa ranei pera mo te ahua o te tangata i nga ra i o koutou matua. Kaore he tumanakohanga mo te ngakau me tetahi atu aronga mahara ranei e hiahia ai te tangata kia ora ia i naianei: a ahakoa ko wai te tangata ki te kore he mea hei tumanakohanga mo ona mahara hei maunga mo tona whakaaro e kore e roa tena tangata kua he noa iho, kua pa ki nga mahi kino, a te mutunga iho o tena ahua he mate tata, na kaore hoki he painga o tena ahakoa ki te Maori ki te Pakeha ranei. Na tera hoki etahi tangata e ki ana "Whakamutua te hoko i nga whenua Maori." E ki ana ratou, "Kaore matou e pai ana hi tenei Pire"[unclear: ;] a muri tata iho nei ka haere mai ki au ka ki mai "Hokona o matou whenua." Kaati ko ahau e ki ana ahakoa pehea e kore ano e taea te whakarite i te hiahia o ena tu tangata. Na nga ture kua oti e matou te hanga i mutu ai te hoko nui tonu o nga whenua Maori: kua whakahokia iho kua taiapatia e nga kupu i hoatu e matou ki roto ki te tekiona 117 o te Ture Tena koutou e miharo mehemea e kite ana koutou i te huhua o nga tono e tae mai ana ki au kia wetekia nga here arai i te hoko i raro i tena tekiona.

Ka nui to kotou pai ki te mihi mai ki a ahau i te rangi nei mo te taenga ki te rima tekau ma toru o oku tau, nui atu taku whakawhetai atu ki a koutou mo to koutou aroha. Taku hiahia nui he whakapau i toku kaha ki te rapu i te ora mo te iwi Maori me te whakakore atu i nga mate e peehi kino nei i a ratou. Ahakoa, e takoto ke ana nga whakaaro o etahi i oku nei mahara tae noatu ki te Pire a te Kawanatanga nei, a ka mau tonu pea ta ratou whakahe, engari e aroha ana ano ratou ki au. Haere au kia kite i nga Maori i whea whenua, i whea whenua, he korero marama tonu atu taku mahi ki a ratou, ano e korero atu ana he Pakeha he Pakeha, me te whakatikatika i nga mahara pohehe, me te whakamarama i te tikanga o ta matou whakaaro. Kaore ano au i hokimai i tetahi hui Maori kotahi nei i kore ai i tuturu mohio kua tino marama pai nga Maori ki nga mahi e mahia ana e matou mo ratou, a kaore ratou e kore te kite ae hei painga aua mea mo te iwi Maori. Mo te taha ki au ake nei, kaore au e pai kia korero ahau i te kupu he, engari e mahara whakatupato ana tera pea etahi Pakeha whakaaro kino, me era atu tangata tena e paangia e tenei Pire, e wehi ana kei paahitia, kei whakakorea atu nga ahuatanga i tupu haere ai to ratou ora i nga ra kua taha ake nei, a tena ano hoki e neke haere atu to tupu i nga ra e takoto mai nei i runga i te mate o te iwi Maori. Ko te tino take tena i whakahe ai ratou ki te Pire nei kei mate ratou, ehara i te mea he whakaaro ki te iwi Maori. Taku mea pai rawa me tae mai ratou ki toku aroaro; kua tae atu he tono maku kia haere mai ratou. Mehemea e wehi ana ratou kei mate ratou, e hopohopo ana ranei nga mahara, tukua mai ko o ratou kai-tohutohu ki page 40konei whakaatu mai ai mehemea he aha te he o tenei Pire. Ehara i te mahi rangatira, ehara i te tohu no te ngakau toa, kia tohutohu mai te tangata kia mahi tona [unclear: hoæ] i tetahi mahi e wehingia ana e ia. Mehemea hoki he mea tika mo te aha hoki kia wehi ia ki te ao marama. Kei te noho tumanako atu taku ngakau kia mihi mai koutou, e noho nei, ki au mo te paahitanga o tenei Pire hei Ture i mua mai o te taenga atu ki tera ra whanautanga oku, i te mea kua kite tuturu taku whakaaro hei painga mo koutou tenei. Kua whakapuakina mai nga kupu mihi mai moku e aku tamariki o te iwi Maori, a i te mea ko te Kawanatanga te tuturu matua, no reira ma te Kawanatanga e mahi te mea tika mo ana tamariki. Kei te nui rawa te tumanako o taku ngakau, engari e mohio ana ano ahau i mua o te paahitanga o tenei Pire hei Ture mo te koroni nei tera ano nga uauatanga me nga pakeketanga kei te takoto mai, otiia ka kaha tonu ahau, i te mea e mohio ana ahau ko te hiahia tenei o te nuinga o te iwi Maori. Ko te tino aronga he pai, a e haere ana hoki i runga i nga huarahi mahara kua oti e matou te whakatakoto, a kei te whakahaeretia ano hoki e matou mo te taha ki te iwi Pakeha. Mehemea e pai ana mo te Pakeha ka pai ano mo te Maori: a i te mea kua pena, a hei tikanga hoki e nohonohoia ai nga whenua, e kore atu ai nga putaketangamai o te mate, koia e tino kaha nei taku hiahia kia paahi hei Ture. Kua tokomaha haere te Pakeha; kua hiahia ki te noho i te whenua, engari kaore e ahei ana ki te noho notomea kaore koutou e kaha ana ki te tuku atu i nga whenua kia nohoia; koia ahau i ki ai kei te peehia iho e tena te ora o te Motu o Aotearoa nei.

Hei kupu whakamutunga maku e whakawhetai atu ana au ki a koutou mo te pai o a koutou kupu i whakapuaki ai i nga wa katoa mo matou ko taku whanau, me maua ko taku hoa ko Timi Kara—he tangata no to koutou iwi ake ano. Kia tau te rangionarietanga me nga painga katoa ki runga ki a koutou, kia ora koutou.

Paratene Ngata: Kotahi tetahi mea e hiahia ana ahau ki te korero atu mo runga ma te tekiona 20 o te tino Pire—ara mo nga moni utu, taku hiahia me hanga he rohe mutunga mai.

Te Pirimia: Me waiho atu e tatou ma te Komiti tena take e whiriwhiri. Ka hiahia ahau ki te patapatai atu ki a koutou i roto i te wa e paahitia ana te Pire. Ka hiahia hoki te Komiti mo nga mea Maori kia rangona e ratou etahi korero mo runga i etahi o nga take, a ma koutou e whiriwhiri i etahi o koutou rangatira hei noho iho hei whakamarama mai ki te Komiti i o ratou mahara mo runga i tenei take.

Paratene Ngata: Kua korero etahi tangata kia matou ki te paahi tenei Pire ka tuturu mate atu te iwi Maori.

Te Pirimia: Ko nga tangata nana tena korero kore rawa atu e mohio ana ki nga tikanga o te Pire; engari he kuare ranei, he ata korero teka ranei. He hiahia ranei ki te whakapohehe i nga Maori, he tuturu kuare ranei.

Te Rawhiti: Ahakoa he ahua maha ano nga korero a te Pirimia mo tetahi wehenga o te iwi Maori e noho nei, engari ka whai kupu ahau mo tetahi wahi anake o ana korero. Kua korero ake ra te Pirimia i tono ano tetahi wehenga nui o matou o te iwi Maori ki a ia ki a homai he taima hei kitenga mo ratou i a ia hei korerorerotanga tahi i ena take (ara te wehenga e whakahe ana ki tenei Pire) a ka haere tonu te korero a te Pirimia ka ki, roa noa atu a ia e tatari ana kaore rawa he kupu i tae atu ki a ia, reta ranei, tinana tangata ranei, no reira mea ana tana whakaaro, kaore kau noa iho pea he whakaaro a enei tangata hei whakatakoto mai ma ratou, kei nga kapua ra ano pea o te rangi e tere tere ana. Kaati e whakapai ana ahau ki te marama o te kupu a Paratene mo runga i tena take i a ia i ki ake ra kua wehea te iwi Maori e rua nga wahanga, he hunga tautoko tetahi, he hunga titiro marire ata whakarongo marika tetahi, ki nga mahi e mahia mai nei mo runga i tenei take. Ko ahau e tu atu nei no roto ahau i te hunga whakarongo; a ko te take i tatari ai matou, i tirotiro marire ai matou, kaore nei e whakauru atu ki aua mahi, he mea na matou kia tino marama tuturu matou koia ranei he pono, ko tenei ranei te Pire a te Kawanatanga, kei konei ranei nga tikanga katoa e whakaarohia e ratou, kua poto katoa ranei kei tenei Pire, kei tua atu ano ranei tetahi Pire atu ano me etahi atu tikanga ano hei whiriwhiritanga e ka whakatakotongia mai a tona takiwa. Kei te kite iho hoki matou he whakarapopototanga kau tenei, koia matou i mohio ai, he whakaahua kau pea tena i te aronga o te tino Pire tera pea e whakatakotongia mai a taihoa.

Te Pirimia: Ko te Pire katoa tenei, tona ahua ano tenei e ka whakatakototia atu e au ki te Paremete. E hara tenei i te whakarapopototanga. Maku e tuku atu he kape ki a koe. Ko te Pire tonu tenei e hiahiatia ana e matou; ko ia tonu tenei kua oti nei e au te hoatu ki nga Maori. Kaore he mea ke atu i tua atu i tenei. Ko tenei mea ko te matua kaore e korero nukarau ki ana tamariki, kaoro e mahi i te mate mo ratou. Ko te hiahia o te Kawanatanga he whakaora i a koutou, he awhina i a koutou. E mea ana ahau kia tino marama tenei. I tera atu taenga mai oku ki konei a i puta taku kupu ki nga tangata e whakahe ana ki to Pire "Tena tuhituhia ki te pukapuka koutou kupu whakahe ka homai ki ahau," i pena ano taku tikanga i taku tononga atu i nga menemana i Papawai. I ki atu ahau, "Homai nga menemana a te hunga e whakahe ana ki te Pire ranei ki nga menemana ranei." Na kaore ano he whakahe kia tae ake ki ahau, koia ahau i mohio ai he kore whakahe ano pea. Engari e pai ana to kupu whakamarama. Ko te tu o te hunga e whakahe ana ki te Pire, he titiro, he tatari, he tiaki, kia kite ra ano ratou i nga mea tena e mahia, katahi ano ka tuturu he kupu ma ratou. Katahi ahau ka marama i naianei ki to ratou whakaaro, a kaore kau nei aku whakahe atu ki tena tikanga a ratou.

Henare Tomoana: E mea ana ahau kia rongo mai tenei iwi ki taku kupu. I te tau 1894 ka timata e hanga ture penei mo te iwi Maori, a no reira mai ra ano taku whakaae me taku tautoko e haere nei.

page break
The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the walkato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898. "King" Mahuta's Native Band, with Native Drum-major. Te Peene Maori a Mahuta, Me o Ratou Kakahu Maori.

The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the walkato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898.
"King" Mahuta's Native Band, with Native Drum-major.
Te Peene Maori a Mahuta, Me o Ratou Kakahu Maori.

The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Waikato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898. "King" Mahuta's Native Band in Full Uniform. Te Peene Maori a Mahuta, Me o Ratou Kakahu Pakeha.

The Meeting between the Premier, the Right Hon. R. J. Seddon, and the Maori "King" Mahuta, with the Chiefs of the Waikato Tribe, at Waahi, Huntly, 4th April, 1898.
"King" Mahuta's Native Band in Full Uniform.
Te Peene Maori a Mahuta, Me o Ratou Kakahu Pakeha.

page break