E kore e taea e au te whakaatu atu ki a koe nga mate a te ture e pa nei ki nga iwi Maori. Otira, kei te tino kite tonu koe i nga inoi a nga iwi Maori i roto i nga tau maha ki nga Kawanatanga i mua atu i a koe, a tae mai ana ki tenei Kawanatanga i a koe, e tono ana ratou kia whakaorangia ratou "i te tinana o tenei mate." Na reira ka tae mai nei ahau ki te whakaatu ki a koe, ki te Pirimia, me ou hoa Minita, me tou Kawanatanga, me nga mema honore o nga Whare a rua.

Ko te huihuinga o nga whakaaro o nga iwi kua korerotia atu nei e ahau kua whakarapopotia ki tetahi Pire, kua hoatu ki te ringa o Henare Kaihau hei hari mai ki tenei Whare, hei whakatakoto ki tou aroaro me to te Whare katoa.

A ka tino mohio iho ano koe kaore i penei te takoto o nga tono ki tenei Whare i te takiwa i a Potatau e kiingi ana tae noa mai ki a Tawhiao. Otira, i tae mai ano te whakaatu a Tawhiao ki tenei Whare mo taua take i te takiwa i a Te Paranihi; i tukua mai taua take kia whakatakotoria ki te Whare a i utua pukapukatia atu e Te Paranihi.

Heoi, no tenei ra, i te tamaiti a Tawhiao, ka tino whakaotia tana whakaaro kia tino tae mai ki tenei Kawanatanga mo nga take kua whakapuakina atu nei e ahau.

A, ma nga kupu me nga tikanga o taua Pire ka tino marama ai koe ko nga tino take tena o te hiahia o nga iwi Maori, e mea ana kia noho pai ai ratou i raro i nga tikanga o te ture.

Mehemea ka ata whakarangona tenei take e koe, e to Kawanatanga me au Minita, ka kaha ahau ki te Whakatuturu i tenei kupu i mua i to aroaro, ara:—

E kore e tupu ake he raruraru i runga i te ngakau maharahara o nga iwi e noho ana i runga i te Motu nei, ka tino noho pai, me te ngakau tupato, i runga i nga tikanga o te ture.

Hei kupu whakamutunga tenei maku ki a koe: Ki te kitea e koe te "maramatanga" o aua take kua homai nei ki a Henare Kaihau, me tahuri koe, me to Kawanatanga me o hoa Minita, ki te awhina i aua take.

Na konei ahau i tae tinana mai ai kia kite i a koe, ki te whakaatu ki a koe i nga whakaaro o nga iwi kua whakapuakina atu nei e au ki a koe.

Kia ora tonu koe i raro i te atawhai o te Atua.

Te Rawhiti, Hekeretari.

T. Taingakawa.

Te Wharakura te Aka: Kia ora tonu koe. Ko nga putake kua whakatakotoria atu na ki to aroaro, koia ena nga take i haere mai ai matou kia kite i a koe, a ki te whakaputa atu i nga hiahia me nga whakaaro o Mahuta me nga rangatira i roto i nga tau maha. He kite no ratou he maha nga mate kua pa ki nga iwi Maori page 3o tenei motu. Na reira ka haere mai matou kia kite i a koe, i runga i te mohio koi nei te wahi tika hei horanga atu mo nga mate penei te ahua me a matou kua korero ake nei. Ko enei mate o te Maori i timata mai i te wa i tu ai nga Kawanatanga me nga Minita. Na reira kua whiriwhiria e nga rangatira me Mahuta ko Henare Kaihau he mema mo ratou hei reo mo ratou ki tou aroaro; a ko nga hiahia katoa, me nga tono a te iwi Maori, a o ratou rangatira, a o ratou iwi, me o ratou hapu, kua whakarapopotia ki roto ki te Pire Whakamana Runanga Kaunihera Maori kua hoatu nei ki te ringa o Henare Kaihau; a koia tena ta Taingakawa i whakaputa ake nei i a ia i mea nei, ki te ata whakarangona nga hiahia me nga tono kua whakarapopotia nei ki roto ki taua Pire, ka tino kaha ia ki te ki atu e kore e ara he raruraru i raro i te mana o te Kuini. Ka mutu aku kupu. Ma te Atua Kaharawa koe e manaaki.

Ka mutu ta Te Wharakura ka tonoa atu e te Pirimia kia hoatu he kape o te Pire ki a ia, utua atu ana kaore ano i perehitia.

Te Hinikerea (Mr. St. Clair): Maku e whakaatu atu te aronga o te Pire: Te putake tuatahi, e mea ana nga Maori, a ka taea e ratou te whakaatu tika, he nui nga mate me nga he i pa ki te Maori i putake mai i te Kooti Whenua Maori i tona timatanga mai tae noa mai ki tenei ra. I tenei ra tonu he nui te moni a nga Maori e pau ana, a he maha nga mate e pa ana ki nga Maori i taua mea. He roa ratou e ngaro ana i o ratou kainga, a he nui a ratou moni e pau ana i te Kooti, i te hokonga kai hoki ma ratou ki reira. Pangia ai ratou e nga mate ki reira, a he maha etahi atu take e tika ai kia whakakorea atu te Kooti Whenua Maori i runga i tona ahua e mana nei. Hei riiwhi mo taua Kooti e mea ana nga Maori me whakatu he Kaunihera, ma ratou e pooti etahi o nga mema a ma te Kawanatanga etahi e whakatu. E mea ana taua Pire me whaimana taua Kaunihera ki te whakatu i etahi Komihana i etahi Komiti ranei hei whakatau i nga take page 6Mehmea i whakaaro nga Kawanatanga me nga Minita o mua kia ora te iwi Maori, i runga i nga hoko whenua, kua piri tonu ratou ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, a mehemea i pera kua mutu noa atu nga raruraru. No te tau 1894 ka paahitia e tenei Kawanatanga tetahi ture, kia rite ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, ara, kia riro ma te Kawanatanga me nga Komiti Maori anake e hokohoko e whakahaere ranei nga tuku mo nga whenua Maori i runga ano i nga ritenga o nga ture whakanohohoho i nga whenua o te koroni ki te tangata.

Na, ka korero au mo te Pire kua whakaurua nei e Henare Kaihau ki te Whare, te take o taua Pire he kite no te iwi Maori i o ratou mate i nga tau kua pahure ake nei, a he wehi no ratou kei riro o ratou whenua kei waiho kore whenua ratou. Otira ko taua Pire he roa te whiriwhiringa a Mahuta ratou ko nga rangatira me nga iwi, a e kore hoki e tika kia whakahokia tatatia e ahau aku whakahoki mo nga take nunui i roto i te Pire. He maha nga marama e whiriwhiri ana koutou i te Pire, a ka tika hoki kia ata whakaarohia mariretia e te Kawanatanga ona tikanga katoa. Kua rongo ake nei ahau e haere ana tetahi wahi o taua Pire mo runga i te Kooti Whenua Maori, waihoki, kei te haere tahi o tatou whakaaro mo taua Kooti, kua puta hoki taku kupu ki te Paremete kia whakamutua taua kooti, i runga i tona ahua e tu nei, i runga i tetahi tikanga hohoro. Ka maha aku whakamatauranga kia tae nga Kooti ki nga kainga Maori, a kia kaua e kumea nga Maori ki nga whenua tawhiti, ki nga taone Pakeha, ki reira kooti ai i o ratou whenua, ki nga wahi e utua ana nga kai e pangia ai ratou e nga mate huhua noa iho. I te mea kua kore tenei e taea, kaati, ko te mea pai me whakakore rawa atu aua Kooti. Mo tetahi wahi o te Pire tenei, ara mo te wahi e ki nei me riro ma te Kaunihera Maori e whakawa nga whenua, ara, ma tera e riiwhi nga mahi a te Kooti Whenua Maori. Kei te ahau uaua tena ki taku whakaaro iho, notemea me puta nga tiwhikete me nga Karauna karaati i raro i te Ture Whakawhiti Whenua. Me titiro tonu tatou ki taua Ture hei whakaputa i nga page 7taitara o nga whenua, notemea ma tera e kore ai e taea te whakahe o aua tu mea. Ko tetahi, kaua koutou a wareware, kua rereke te ahua o naianei ki te ahua o te wa i mahia ai te Tiriti o Waitangi. Kua oti koutou te Maori te karapoti ou taha katoa e te Pakeha a e kore nga taitara o nga whenua kua riro i a ratou e taea te whakararuraru. Ki te kore nga Maori e whiwhi taitara pera hoki te ahua kaore e roa kua atetetia ratou, a te mutunga iho kore noa ake he whenua e toe ki a ratou. Ki toku nei whakaaro me rite tonu te u me te kaha o nga taitara o nga whenua Maori ki nga taitara o nga whenua Pakeha. Ki te whiwhi ratou i enei tu taitara kaore he mate e pa ki a ratou ki a ratou tamariki ranei i muri i a ratou. Kei te mahi tahi te Kawanatanga me te Paremete i aua tikanga uaua, he huarahi ano ta tetahi, he huarahi ano ta tetahi—kei te hiahia nga tangata aroha ki te Maori kia mau tonu i te Maori ona whenua. Ko te hiahia o te Kawanatanga me hoatu ko nga tino taitara ki nga Maori, kia whiwhi ai i aua mea nga tangata e tino tika ana ki te whenua. Otira koi nei tonu ano hoki ta nga Maori e hiahia ana. Na, ko te Komiti e whakahuatia nei i roto i te Pire nei, ko taua Kooti Whenua Maori nei ano tena, heoi te rereketanga ko te ingoa anake. Ko nga mema Maori o aua Komiti, e rite ana ratou ki nga Ateha Maori, engari me riro ratou ma nga Maori ano e pooti e whakatu, kaua e riro ma te Kawanatanga e whakatu. Ko tetahi, ka ahei te tono whakawa tuarua te hari atu ma te Kaunihera e whakatau, e rite ana tena ki te Piira Kooti e mana nei. Hei riiwhi mo nga tangata a te Kawanatanga e whakatu ai hei Tiati mo te Kooti Whenua Maori, ka riro ko nga tangata ka whakaturia nei e te Kawana i raro i te Pire hei hoa mo nga tangata i pootitia e nga Maori hei mema mo te Kaunihera. Kua ki ake nei au, kei te kite au i nga mate e pa i nga kai-whakawa i penatia te whakatu. Ko nga taitara whenua e oti i a ratou e kore e rite te kaha ki nga taitara i puta i raro i te Ture Whakawhiti Whenua.

Na, i naianei ka whakaaturia atu e au toku whakaaro mo tetahi putake kua korerotia e matou ko nga rangatira page 8o te Kotahitanga puta noa i te koroni, me era atu rangatira o te iwi Maori kua tae mai ki Poneke nei hei reo mo te iwi Maori, a kua tae mai nei ki toku aroaro whakatakoto ai i a ratou putake i tenei tuunga o te Paremete. E korero ana ahau mo nga hoko mo nga riihi me era atu tu mahi e pa ana ki nga whenua Maori. Ki taku me whakaoti nga hoko katoa, me hoatu ma te Kooti e tapahi nga wahi kua hokona, i muri i tera me mutu rawa te tuku whenua i runga i te hoko. A muri ake nei me riihi anake nga whenua Maori. Me panui nga takiwa i takoto ai nga whenua Maori, a i roto i ia takiwa me whakatu he Poari hei riihi atu i nga whenua o reira. Ko nga tangata mo te Poari ko te Tumuaki Komihana mo nga Whenua o taua takiwa me etahi atu tokorua ma te Kawanatanga e whakatu, a kia tokorua me riro ma nga Maori katoa o taua takiwa e pooti e whakatu, penei ano me ratou e pooti nei i o ratou mema mo te Paremete, a he pai noa atu kia toru mema mo ia taha. Ma taua Poari, e ata wehe nga whenua e rite ana hei kainga mo nga Maori, ara, ma nga Maori o ia takiwa e matua whakariterite nga whenua e hiahiatia ana e ratou hei kainga, hei paamu, hei tuparanga kai ma ratou. Ko aua whenua e wehea ra me rahui, a kaua rawa e taea te hoko te riihi te tuku ranei, engari me pupuri tonu hei kainga mo nga tangata Maori e tika ana ki aua whenua tuku iho ki a ratou tamariki i muri i a ratou. Ko nga toenga o te whenua me riihi penei ano me nga whenua Pakeha e retia nei, me tuku aua riihi ki nga tangata e homai ana i te utu nui, i runga i nga ritenga e tika ana mo nga taha e rua. Ma tenei kaore e roa kua ora pai nga Maori no ratou nga whenua i nga reti e puta mai ana i aua whenua. Ma te Kawanatanga e hoatu he moni hei roherohe hei ruri hei whakatakoto i nga rori, kia rahi ai nga moni e retia ai aua whenua. Me eke he taunaha ma te Kawanatanga ki runga ki nga moni reti e puta mai ana i aua whenua, hei whakaea i nga moni a te Kawanatanga i pau i te whakahaerenga i nga ruri me nga rori. Kia ea era katahi ka tuha i nga moni reti ki nga tangata no ratou te whenua. Ina tupono he whenua kaore ano i page 9wawahia, kaore ano ranei i tau nga tangata nona, me riro ma te Poari ena mahi e whakahaere, kia kore ai e taapu te riihi me te whakanohonoho tangata ki runga ki taua whenua. Ka tupono he keehi uaua me tuku ma tetahi hunga, kei runga ake tona matauranga i to te Poari, e whakatau nga tangata mo ratou te whenua me nga moni reti. He kimi noa ake tenei na te ngakau, me penei pea, me pehea ranei he tikanga e kore ai nga raruraru e patu nei i te iwi Maori. He maha he nunui o koutou whenua e takoto kau ana e minaminatia ana e nga Pakeha; a na tera i puta ai nga raruraru o mua, a e puta ai hoki etahi raruraru hou ki te waiho tonu tera ahua. Ko te mea tika me whakakapi nga whenua ki te tangata kia ora ai nga Pakeha me nga Maori i nga hua o aua whenua. Ka waiho atu e au ma koutou e hurihuri, i te mea he iwi whiwhi whenua te Maori, otira he pohara i te kai me te pueru. Me tino whakaoti tenei raruraru nui kaua e waiho. Mehemea i te takoto riihi aua whenua i enei tau maha kua mahue ake nei nui atu te whiwhi o te Maori i nga moni reti. Kaore e taea ana e nga Maori te mahi aua whenua, engari ki te whaia i taku e korero nei, ka whiwhi ratou i nga moni a nga tangata e riihi ana i aua whenua. Na te kaha rawa hoki o te tohe o te iwi Pakeha kia nohoia e ratou nga whenua Maori i tukuna atu ai e nga Kawanatanga katoa a ratou apiha hoko whenua ki nga Maori no ratou nga whenua, a hokona ake o ratou whenua. A i pera ano hoki nga Pakeha noa iho. He nui nga moni i whiwhi ai nga Maori i aua hoko, otira i tere hoki te pau, mohio rawa ake nga Maori, kua pau te moni kua kore te whenua. He whakaatu kau tenei naku i oku whakaaro, ehara enei i te kupu tuturu, he kimi noa ake i tetahi tikanga e mutu ai nga raruraru. Kei te mahi tahi tatou, kotahi ano te mea e hiahiatia ana e tatou kia taea, engari he huarahi ano ta koutou he huarahi ano taku. Ka ata hurihuri marire ahau i a koutou kupu kua takoto mai nei ki toku aroaro, a ma koutou hoki e ata whakaatu atu ki nga rangatira me te iwi Maori aku kupu i korero atu ai i tenei ra. He kupu tenei mo nga manu me nga ika, e tika ana ena, ka page 10taea ena te hoatu ki te Poari mana e tiaki. Kua oti i au tetahi Ture te paahi hei tiaki i nga manu o nga ngaherehere, notemea he kai ena na te Maori.

Kei te mahara ahau me haere au ki etahi wahi o te koroni nei, kia kite i nga rangatira me nga iwi Maori, kia korerorero tahi ai matou mo enei take nunui. Kei te mohio au me tupato te whakahaere o enei mea, kaua e kaikatia, engari me ata whiriwhiri, kei tupu ake etahi raruraru hou i roto i nga ture hou ina oti i a tatou te mahi.

Hei kupu whakamutunga ma tatou i tenei ra, hei hari atu ma koutou ki a Mahuta ki nga rangatira me nga iwi Maori na ratou koutou i tuku mai ki konei, ka nui te hiahia o te Paremete kia tiakina paitia te iwi Maori me ona whenua, kia ora ai o ratou uri kia kore ai e rawakoretia. Kei te Paremete anake te huarahi e tino tuturu ai te whakaotiotinga o o ratou raruraru e ora tuturu ai ratou. He tangata matau nga mema Maori e noho nei i tenei Paremete. Kua korero matou mo nga mea e pa ana ki te iwi Maori, a nui atu to ratou matauranga. Mo nga mema Maori o te Whare o Raro ena kupu aku. Engari te Kaunihera, ara, te Whare o Runga, kaore au i te titiro marama ki te aronga o tana whakahaere i nga mea e pa ana ki te iwi Maori. Ko te hiahia o te Kaunihera me tuwhera te hoko o te whenua Maori ki katoa te tangata, kaua e araia; na konei kei te kite atu au kei reira te kapua pango e iri mai ana hei hipoki i aku whakaaro e mea nei ko te riihi anake te mea tika mo nga whenua Maori e toe nei. Ka taea ranei e tatou te hanga he tikanga e mahea atu ai taua kapua, e whiti ai te ra ki runga ki te maunga, e kore ranei? Otira ki te piri tonu nga whakaaro o nga rangatira me te tapatahi o te ngakau tera ano e mahea atu aua uauatanga. Ka nui te pouri o toku ngakau mo ta koutou kupu mai kei te heke haere te tupu o te iwi Maori. Mehemea koia nei, ko a tatou e korero ake nei, te huarahi e ora ai ratou, kaati, kia kaha rawa tatou ki te hanga tikanga e ora ai te iwi Maori. Mehemea kei tetahi atu ahua mate to ratou mate, tera ano page 11e kitea tetahi tikanga e taea ai te tono nga takuta ki te tirotiro haere i a ratou. Maku e uiui enei mea. Kaati, e aku hoa, ma koutou e hoki ki o koutou iwi e whakaatu i te nui o te wkakaaro o te Kawanatanga me te Paremete ki a ratou; a e tumanako ana ahau ma to tatou Matua i te rangi tatou katoa e tiaki e awhina, ano he tamariki tatou no te whanau kotahi. Kia mutu te Paremete, maku e whakaatu nga kainga kei kitenga moku i a Mahuta me nga rangatira me te iwi nui tonu o te Maori, kia korerorero tahi ai tatou me ratou mo enei putake nunui i mua mai o te tuunga o te Paremete a te tau e haere ake nei. Heoi ra, ka nui toku koa mo to tatou kitenga i a tatou i tenei ra a mo te pai o a tatou korero. Ma koutou e hari atu aku mihi ki o koutou iwi.

Henare Kaihau: He torutoru nei aku kupu. Ka nui toku koa mo to homaitanga i tenei taima ki nga rangatira i tukuna mai nei e Mahuta hei whakaputa i ona whakaaro ki konei. Kua korerotai mai e te Pirimia ona whakaaro mo nga take i hoatu nei ki tona aroaro, a kua ki mai ia ko tona hiahia me tere te whakamutu atu i te Kooti Whenua Maori. Tetahi mea kua kiia mai e ia tera pea e whakaturia e ia tetahi atu hunga hei whakatau i nga whenua Maori. E koa ana hoki au mo te kupu a te Pirimia e ki nei kei te kimi tikanga ia e tere ai te whakamutu o te mahi hoko whenua Maori a te Kawanatanga. Na, he kupu enei naku mo nga korero a te Pirimia mo te takahanga o te Tiriti o Waitangi. I penei pea tana kupu, na nga Maori tonu tetahi taha o te tiriti i takahi, me tana whakamarama mai ano i te tikanga o taua kupu ana, ara, na nga Maori i tahuri ki te hoko whenua ki nga tangata noa iho o waho atu i te Kawanatanga, a he mahi tera e araia ana e te Tiriti o Waitangi. Ae, he tika pea i pena ano etahi o nga iwi o nga rangatira nana i haina taua tiriti, otira kaore nga iwi o Waikato i mahi pena. Ko nga rangatira i huihui ki te haina i taua tiriti i tino tuku atu i to ratou mana ki a te Kuini. A na tera ka tukua mai ki a ratou te mana me nga tikanga whakahaere mo nga whenua me nga taonga katoa o te iwi Maori. No te tau 1840 i hoatu ai enei tika page 12ki te iwi Maori. I te tau 1852 ka whakaturia a Kingi Potatau e nga rangatira o te Motu nei hei kingi mo ratou, i runga ano i te mana me nga tika i hoatu nei ki a ratou e te Tiriti o Waitangi. Ko taua tangata me ona uri kaore ano i hoko i te eka whenua kia kotahi ki tetahi tangata ahakoa ko wai. Ka taea e ahau te whakaatu o te tika o tenei korero, ara, kaore ano he whenua i hoatu ki a Potatau tiaki ai i hokona e ia. A ka taea ano hoki e au te whakatakoto ki te aroaro o te Kawanatanga nga ingoa o nga hapu katoa, puta noa i nga wahi katoa o te koroni, i whakaae ki a Potatau hei kingi mo ratou. I piri tonu a Potatau ki te Tiriti o Waitangi, a ko nga tangata i hoko whenua kei waho ke ena i tana whakahaere. He tangata piri pono ia ki a te Kuini. Ko Potatau te tangata i awhina i nga iwi o enei Motu; ko tona hiahia kia tupu te iwi. No te tau 1845 ka ara te whawhai ki te pito whakararo o te Motu nei, ka puta te kupu me whakangaro a Akarana. Ka haere a Potatau ki Akarana, ki roto ki te Pakeha noho ai, ka tiakina e ia ka ora. Timata i taua wa, i tera o nga raruraru o te Motu nei, he hapai tonu tana mahi i te ture. I te wa o te whawhai ki Taranaki i te tau 1860 ka tukuna e Potatau nga tino rangatira o Waikato ki reira ki te hohou i te rongo. Kaore i a Potatau me ona rangatira te he i puta ai te raruraru ki reira. Na nga tangata tutu ano o reira taua whawhai. Kaore au e whakaroa i te Pirimia. He maha oku taima i nga ra katoa hei kitenga i a ia, engari oku hoa e noho nei kaore e auau te kite i a ia, na reira kaore e roa aku korero. Kaati, kua kiia atu, kua mene nga hiahia o Mahuta ki roto ki te Pire kua homai nei ki taku ringa. Ko te whakarapopototanga tenei Pire o nga mahara me nga hiahia o nga iwi nona tenei whenua i mua, he mea ata whiriwhiri roa ona tikanga katoa e matou. I te mea kua tae atu te Pire ki te aroaro o te Whare Paremete, e tono ana ahau ki te Whare kia tautokona taua mea. E tono ana ahau ki te Pirimia kia hapainga e ia te Pire, a ko nga wahi a he ana, ki roto i te Whare whakatikatika ai. Ka nui toku koa mo te taenga mai o aku hoa ki te aro-page 13aro o te Pirimia ki te whakatakoto atu i nga mate o te iwi Maori. Ka tono atu ahau ki te Pirimia kia puta he kupu whakaae mana kia paahitia te panuitanga tuarua o te Pire, kia hohoro ai te tae ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia whiriwhiria e taua Komiti. Kei roto katoa nga mema Maori i taua Komiti, me Timi Kara me te Pirimia hoki. I te mea he mohio katoa matou ki nga tikanga Maori, ka tika ma matou e tino whiriwhiri te Pire, a e whakatikatika nga wahi e kitea ana te he. Kua tata te mutu o tenei Paremete e tu nei, a kua puta te kupu a te Pirimia ka haere ia kia kite i nga rangatira me nga iwi Maori, kia korero tahi ai ratou mo enei putake katoa, i mua o te huinga o te Paremete i te tau e haere ake nei, ka nui toku whakapai ki tenei kupu. Hei kupu whakamutunga maku, kei te tautoko au i nga korero a toku hoa a Taingakawa, e mea nei ki te whakaaetia e te Kawanatanga raua ko te Paremete tenei Pire, ka tino kore atu nga raruraru o mua me o naianei, e takoto nei i waenganui i nga iwi e rua; a ki te kore tenei Pire e whakaaetia, kaati, me whakatuwhera he huarahi mo matou e tae ai ki a te Kuini whakatakoto atu ai i o matou mate me o matou raruraru. Kaua te Pirimia e pohehe ki enei kupu. Kua takoto atu a matou putake ki tona aroaro a mana e hurihuri e whakaatu mai te huarahi; a ahakoa kaore pea e tino tika ahau hei tohutohu atu ki te Pirimia, otira me ki atu ano au ki a ia me tino whiriwhiri marire e ia a matou putake katoa.

Te Pirimia: He pai rawa kaua tatou e pohehe. Ki te tukuna e au tenei whakaminenga kia haere atu i toku aroaro, me te mahara ka paahitia rawatia te Pire i tenei huinga o te Paremete, ka he tena mahi aku i te mea ka riro maku ratou e whakapohehe. Heoi te mea e taea i tenei huinga o te Paremete ko te panuitanga tuarua pro formâ. Kua tata te mutu o tenei Paremete a kaore ano te Pire i perehitia. He Pire nui rawa tenei, he take nunui rawa kei roto, e tino rereke ana ona ritenga i nga tikanga katoa o nga whakahaere o mua mo nga Whenua Maori, na reira tena e ohorere te Paremete a tena e kore te nuinga o ona mema e whakaae kia tino paahitia te panuitanga tua-page 14rua o te Pire i naianei, notemea ki te peratia e ratou he tino whakaae tena na ratou ki te tika o te Pire me te aronga o ona tikanga whakahaere, heoi pea ta ratou e pai i naianei ko te whakaae kau i te panuitanga tuarua i runga i te tikanga pro formâ. He maha nga marama e whiriwhiri ana nga Maori i te Pire kua whakaurua nei e Henare Kaihau ki te Whare, na reira, i te mea ko ahau te upoko o te Kawanatanga, kaore e tika kia whakaohoreretia e au te Whare, ara, kia whakakaikatia te whakahaere o te Pire. Me perehi te Pire ki nga reo e rua, ki te reo Ingarihi me te reo Maori, a kia mutu tenei Paremete me tuku ki nga wahi katoa o te koroni, kia kite ai kia whiriwhiri ai nga iwi katoa i ona tikanga. Tena pea tenei tetahi wahanga nui o te iwi Maori kei te whakahe ki nga aronga o te Pire, a tena pea he tikanga ke kei a ratou. Na reira, ki toku whakaaro, ko te huarahi tika me perehi te Pire, a me tuku kia kite nga taha e rua te Pakeha me te Maori, a hei tera huinga o te Paremete kua marama te whakahaere. Kua tohungia atu e au te huarahi tika hei whakahaerenga mo tenei Pire, kaati waiho i tena. Kei te tamariki tonu te tupu o Henare Kaihau me te mama o tona tinana, ko ahau kua koroheketia, kua ma a runga o te maunga i te hukarere, a e ki atu ana te kaumatua ki te tamaiti kia ata haere, kaua e kaika te haere, i te mea kua tata tenei Paremete ki te mutu; ki te terengia te haere ki te Whare e kore e tirohia paitia taua take, ka tokomaha nga tangata ki te whakahe. Na i te mea kua mutu a tatou korero, ka ki atu ano au ki a koutou ka nui toku koa mo toku kitenga i a koutou i tenei ra, a ki te whakaatu ki a koutou ko te tino hiahia o matou ko oku hea minita me te Paremete hoki me tino pai te whiriwhiri me te whakaoti o nga take katoa e pa ana ki to koutou iwi Maori.