Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Hoko Whakawhiwhi Whenua Maori.

Mo Te Ture Hoko, Whakawhiwhi Whenua Maori 1893

Mo Te Ture Hoko, Whakawhiwhi Whenua Maori 1893.

E Whakaatu ana te Matua Korero i te nui rawa o te Whenua Maori kei Aotearoa e whitu miriona eka kei te takoto mangere, kei te takoto mahi kore, a notemea ko te tino mahi pono mo te whakahaere i nga whenua takoto kau o te koroni he tango he tuku i aua whenua i runga i tetahi tikanga e puta ai te pai ki nga iwi e rua; Na reira e tika ana kia hanga etahi tikanga hou hei tango whenua kia taea ai te whakanohonoho ta te mea ko te whakahaere hoko whenua inaianei e ahua ture kore ana, e kore ano e ngata te hiahia me nga tono whenua i raro i aua tikanga tango whenua Maori koia i tlka ai kia mahia he tikanga ke e tere ai te tango, te whakahaere whenua Maori i raro o nga ture Whenua o te Koroni.

Na mo nga mahi ritenga o tenei. Ture e meingatia ana enei tikanga e whai ake nei ara;—

Kia hanga tetahi Poari Whakahaere kia tokorima nga tangata, ara:—
1.Te Tumuahi onga Kai Ruri.
2.Te Komihana o nga Taake.
3.Te Komihana o nga Whenua Karauna o te takiwa e takoto ana te whenua e meingatia ana kia tangohia.
4.Ko te Mema Maori o te Paremete. Mo te Takiwa Pooti e takoto nei te whenua ka tangohia ra i raro o tenei Ture.
5.Kia kotahi te tangata Maori whai paanga.
ma tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti e whiriwhiri i roto o tetahi rarangi ingoa tangata, he mea whakaingoa e nga mema toko rua o te Kaunihera, o te Whare o Roro ranei e tu ana hei mema mo te Ture Maori. A ka kiia tana i whiriwhiria nei he Komihana Maori.

Kia tokowha nga mema o te Poari hei koarama me te whai mana hoki ki te whakahaere i nga mana katoa o te Poari. Ma Te Kawana e whakarite te wahi me te wa e noho ai te Poari i raro i nga ture whakahaere.

Ko te Tumuaki o nga Kai Ruri hei Tumuaki mo te Poari hei upoko mo nga huihuinga katoa, mehemea e ngaro ana ia, heoi ma te Komihana o nga Whenua Karauna o taua takiwa e whakahaere. Koia hei tiamana, erangi kia rua ngapooti ma te Tiamana, ko te pooti huri huri me te pooti whakatau.

Ka ahei te turaki te Komihana Maori e te Kawana i roto o tona Kaunihera, a i te mea ka whakakorea taua tangata. Ka mate ranei ka whakamutu ranei i aia. Ka taea e te Kawana te whakatu i tetahi tangata maori whai paanga hei riwhi mona.

Nga ture whakahaere mo te Poari, ma te Kawana e hanga.

Heoi te moni e utua ki nga mema o te Poari, ko a ratou moni anake e pau ana i runga i nga haereere tanga, haunga te Komihana Maori, e ahei ana te utu ki aia te moni kaua e nuku atu i te £100 mo te tau apiti atu ki tona moni i pau i nga haereeretanga.

Ko nga moni katoa mo enei tu mahi me pooti e te Paremete.

Ka whai mana tenei ture i roto anake i nga takiwa whenua Maori e panuitia ra e te Kawana i roto o te Kaunihera ia wa ia wa, me kahiti marire te nui o aua takiwa, a ka ahei te Kawana ki te whakakore, ki te whakatika ki te whakarereke ia panui e maharatia e ia he tika.

I te mca ka panuitia aua takiwa whenua ka whai mana te Kawana mo te taha kia Te Kuini ki te tango i ena atu whenua Maori, Heretltameta ranei mo runga mo nga mahi whakanohonoho me te tuku hoki i aua whenua kua tangohia nei i raro i "Te Ture Whenua, 1892."

I te mea ka kitea e te Kawana e tino pai ana i runga i te mahi whakanohonoho kia tangohia tetahi whenua poraka, wahi ranei ahakoa whenua Maori, heretitemata Maori ranei kia whakahaerea kia tukua i roro i nga ritenga o "Te Ture Whenua 1892," ka whakahaua e ia te Poari kia tuku ripoata mai ki aia penei ara:—

(1.)Mo te ahua o te whenua e hiahiatia ana kia tangohia.
(2.)Mo te ahua paitanga mo te mahi whakanohonoho, tuku hoki.page 2
(3.)Te utu e rite ana, ko taua utu he mea whakarite e nga tangata watea toko-toru. Kotahi he mea wbakatu na nga tangata Maori whai paanga ki te poraka e tangohia ana, a ki te kore ratou e whakatu i taua tangata ma tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti e whakatu he tangata a ko te tangata tuatoru, ma nga tangata tokorua o runga ake nei e whiriwhiri e whakatu ta raua i pai ai.

I te mea ko nga tangata whai paanga ki te poraka e tangohia ana, he tamariki, he porangi, he pewhea ranei, ma tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti e whakatu tetahi Kaiwhiwhiri utu mo te taha kia ratou i rnnga i te tono a te Minita, a i te mea e tangohia ana he whenua herititemata ma tetahi tangata whai paanga ki taua whenua e tono ki tetahi Tiati kia whakaturia tetahi Kaiwhiriwhiri utu.

Ko te utu ka whakataua e nga kai whiriwhiri, e etahi tokorua ranei o ratou, ka kiia koiano te utu kua tuturu a te Poari mo te whenua e tangohia ana.

Me tuhituhi nga kai whiriwhiri utu i mua o ta ratou whiriwhiringa i tetahi kupu whakaari ka whiriwhiria e ratou te utu i runga i te ngakau tahi, i te tika me te pono.

I te mea ka puta te ripoata o te Poari ka tuku whakaatu te Kawana i roto o tona Kaunihera ki nga tangata whai paanga ki tetahi whenua heretitemata e korerotia ra i roto o taua panui i roto i nga marama e ono i muri o te panui tuatahi o te Kahiti kia tahuri ki te:—

(1.)Hokoiki te tuku i taua whenua kia Te Kuini mo te utu kua whakataua e te Poari.
(2.)Me whakaae ranei kia riihitia i raro i nga ritenga o "Te Ture Whenua 1892."

Me tuku atu te whakaatu ki nga tangata whai paanga ki te whenua, erangi e kore e whakahautia a ratou ingoa otiia ka whakahuatia te ingoa o te whenua me tona ahua kia mohio ai nga tangata whai paanga ko ta ratou whenua rawa te wahi e tangohia.

Me whakahua te panui ra, (1) i te ahua o te whenua, (2) ko te utu kua oti te whiriwhiri, (3) te roa o te wa e waiho ana hei whakaaronga ma nga tangata whai paanga mo te tuku whakarere ranei, (4) te ingoa o te tangata hei tukunga mai ki aia te kupu whakamutunga a te hunga whai paanga me te wahi me te wa e tu ai te pootitanga. Ma te Kawana ano e whakarite te tangata me te wahi e tu ai.

Me panui tonu i roto o Gazette me te Kahiti taea noatia te ra e tu ai te pooti tanga, me panui hoki ki te reo Ingarihi me te reo Maori ki roto ki tetahi Nupepa e perehitia ana i roto i te takiwa o taua poraka ia marama, ia marama.

Mehemea e mohiotia ana nga ingoa me nga kainga o nga tangata whai paanga. Ka tukua atu kia ratou he kape o te panui i roto i te reta, he mea rehita marire, otiia e kore e waiho te korenga e tuku atu he panui hei take whakahe i nga whakahaere mo taua whenua ra.

Me whakahaere te pootitanga i raro i te ahua me nga ritenga ka whakaaturia e te Kawana.

Ko taua whakaatu, me reo Pakeha me reo Maori hoki, me haina nga tangata i nga kape o nga reo e rua e nga tangata e pooti ana. Ko nga tangata whai mana tonu hei kai titiro i aua hainatanga. Ma nga Kaiwhaka Maori e whakamarama ki ia tangata e tuhi ana i tona ingoa te ritenga o nga pukapuka me tuhi tuhi hoki e, taua Kaiwhaka Maori tana whakaatu i te pono o tana whakamaramatanga.

Ka mana tonu taua pootitanga ki runga ki nga tangata katoa e whai paanga ana ahakoa he tamariki he porangi pewhea ratou, mehemea koa kua uru te nuinga o nga tangata whai paanga me te wahi nui o te whenua ki taua pootitanga i nga keehi kua oti te whakatau te rahi o nga hea, a ki te mea kaore ano kia oti te wehewehe nga hea, heoi kei te pooti o te tokomaha te tikanga.

Me uru nga kaitiaki mo nga tamariki me nga porangi me era atu tangata ki nga pootitanga ahakoa pewhea te ritenga o ta ratou mahi tiaki.

Mehemea ka pooti nga tangata whai paanga ki te hoko kia Te Kuini heoi ka ahei te Kawana i runga i te Ota o te Kaunihera ki te whakaatu kua whakapumautia taua whenua kia Te Kuini a kua watea tonu taua whenua i nga here me nga taumahatanga katoa a ka kiia he whenua Karauna a ka taea hoki te tuku tonu i raro i "Te Ture Whenua, 1892."

Ka ahei te rehita taua Ota o te Kaunihera penei, ara:—

(a.)I roto i te Tari Rehita Tiiti o te takiwa Karauna Karaati e takoto nei taua whenua.
(b.)A i raro hoki i te Ture Tuku Whenua mo nga whrkahaere mo era atu whenua kaore e rehitaha etahi atu whakahaere mehemea e hara i te mahi o te Karauna,

Mehemea ka tuturu te Kupu a nga tangata whai paanga kia hokona kia whakapumautia taua whenua kia Te Kuini mo te utu kua oti te whiriwhiri e te Poari, ka utuapage 3 taua moni ki taua hunga i raro i nga ritenga o tenei Ture mai ano i te ra o te Ota o te Kaunihera a me utu he inatarete e paiheneti i te tau taea noatia te ra e puta ai taua moni.

Mehemea ka tuturu e te hunga whai paanga, me riihi te whenua me panui paanga e te Kawana i runga i te Ota o te Kaunihera he whenua Karauna taua whenua engari ka eke mai te tikanga Tiaki mo te taha ki nga Maori whai paanga tuku iho ki a ratou uri, a ka ahei te tuku i taua whenua i runga i te riihi i raro i nga ritenga me nga whakahaere me nga tikanga katoa o "Te Ture Whenua 1892," Pena me nga whenua Karauna e whakahaerea nei i raro o taua Ture.

Mehemea ka tuturn te kupu o te hunga whai paanga kia riihitia taua whenua, ma te Poari e whiriwhiri i tetahi wahi rahi o te whenua hei whakaea i te moni tera e pau mo te ruritanga o taua whenua, me te whakatakotanga me te hanganga o nga rori kia ahei ai te riihi i taua whenua, a ko taua wahi ka kowhiria nei ka tangohia i roto i te nuinga o te poraka, ka whakapumautia kia Te Kuini.

A ko te toenga katoa o taua whenua me riihi i raro i "Te Ture Whenua 1892," pena me nga Whenua Karauna. Ko nga Reiti me nga Taake ma te hunga e noho ana i runga i aua whenua e utu, a ko te tino moni e puta mai ana me hoatu ki te hunga whai paanga e kore e kowhakiria tetahi wahi i raro i "Te Ture Taake Moni 1891."

Mehemea he Whenua Maori te whenua, ka ahei te Kawana ki te tohu ki te Kooti Whenua Maori kia kimihia te whaitaketanga a kei reira ka tahuri tonu te Kooti ki taua whakahaere i raro i nga ritenga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886." I te mea ka oti te whakatau e Te Kooti te take o nga Maori, heoi hei reira pa atu ai nga ritenga o te Ture mo nga heretitemata Maori.

Ma nga Maori whai paanga e utu nga moni e pau ana mo nga whakawakanga.

E kore e tangohia i raro o tenei Ture tetahi wahi whenua e turia e tetahi Pa Kainga Maori, Mahinga kai ranei e nohoia tuturutia ana, erangi e kore e pa tenei kupu mahinga kai ki nga whenua kua ruia ki te karaihe, ma te Kawana e whakatan nga ritenga o tenei kupu whenua mahinga kai.

Nga Maori kaore kau he whenua hei nohoanga hei oranga ma ratou a kua hoko ratou i o ratou hea whai paanga kia Te Kuini, ka ahei te Kawana ki te rahui mo ratou etahi wahi e whakaarotia ana e ia te tika hei oranga ma ratou erangi me kowhaki te utu o nga wahi ka rahuitia nei i roto i te moni topu e utua ana mo te hokonga o te whenua, me tango ranei e te Kawana tetahi whai Whenua Karauna. Ka kiia ko te whenua e rite ana mo ia tangata, mo ia tangata kia Ruatekau ma rima eka whenua pai rawa. Kia Rimatekau eka whenua ahua tuarua, ara he whenua ahua tupuhi. Kia Kotahi rau eka whenua ahua tuatoru ara whenua tupuhi.

Ko nga whenua e rahuitia peneitia ana ma nga Maori, ka ahei te whakatau ki nga Maori i raro i nga here me nga ritenga e maharatia ana e te Kawana. Ma te Kawana ranei e whakatau aua whenua ki tetahi ropu whai mana i raro o te ture ki te whakahaere i nga Rahui Maori.

I te mea kaore e riro taua whenua kua tukua kia riihitia i roto i nga marama e ono i muri mai o te Ota o roto o te Kaunihera ka ahei kia whakaputaina e Te Kuini ki nga tangata whai paanga, te inatareti i runga i te ritenga kia wha pauna mo te rau i te tau i runga i te utu o te whenua mo te wa katoa kaore e riro taua whenua. Ko taua utu me whiriwhiri i runga i nga eka me te ahua o te whenua me tona utu kua oti te whakatau e te Poari i te whiriwhiringa tuatahi. Ko aua moni inatareti ka utua nei ki nga tangata whai paanga, ka waiho hei punga hei moni tutura ki runga ki te whenua, a me tango enei moni i roto i nga moni e puta mai a te wa e e riro ai te whenua i muri i runga i te riihi te hoko tonu atu ranei.

Mehemea ka whakataua e te Poari te utu e rite ana mo taua whenua i runga i te ahua toputanga, a ka ara ake he tautohetohe mo taua whiriwhiringa utu, heoi ma te Tiati Tumuaki o Te Kooti Whenua Maori e whakatu i tetahi kai whiriwhiri ke, maha atu ranei i runga i te tono o te Minita, i runga ranei i te tono o tetahi tangata whai paanga e whai take ana ki taua moni mehemea kua riihitia te whenua.

Ka ahei te Kawana, ahakoa tera etahi tikanga arai pewhea ranei, whai kupu tohutohu kia hoatu tetahi wahi o te moni e puta mai ana mo aua hoko, riihi ranei ki te Kaitiaki o te Katoa ki aia takoto ai a mana e whakahaere i runga i nga ritenga e paingia ana e te Kawana a ma te Kawana e whakakore, e whakatika, e whakarereke aua ritenga whakahaere.

Ka ahei te Kooti Whenua Maori i runga i te tono o te Kawana, o tetahi Minita ranei, o tetahi tangata ranei e whai kereme ana ki te whakatau i nga hea me nga whai paanga tonu.

Nga moni topu, moni reti, pewhea ranei, e tika ana kia utua ki tetahi tangata, tamariki, porangi, pewhea ranei, me hoatu ki te Kai Tiaki o te Katoa, a mana e hoatupage 4 etahi wahi o taua moni hei oranga, hei whakakaakonga hei pewheatanea ranei mo taua tangata i kitea e te Kai Tiaki o te Katoa te pai.

Ko nga tikanga o te "Ture Hoko Whenua Maori, 1892," e uru mai ana ki tenei haunga ia etahi tekiona ara mehemea kahore e rereke ana nga tikanga o taua Ture.

Ko nga panui a te Kawana i roto i tona Kaunihera o nga panui e whakahuatia ana i roto i te tekiona 7 o tenei e tono ana i nga Maori whai take kia pooti ka pena ano te mana me te mana e tukuna ana ki tetahi panui a te Kawana i raro i te tekiona 16 o te Ture huihui otiia ka timata tona mana i te panuitanga tuatahi ki roto i te New Zealand Gazette kahiti ranei.

Ko tetahi moni topu e tika ana kia utua ki tetahi Maori ki tetahi tangata ranei i raro i te Ture ka ahei mehemea e whakaae ana te tangata e whai take ana ki aua moni me utu ia ki te tipenetua haunga te moni i whakaputaina i raro i te Ture huihui.

Ko tetahi Maori whai take ka tekau ma whitu ona tau ka kiia hei whakaritenga mo nga tikanga o tenei Ture kua tino kaumatua ia, a ka ahei e ia te mahi te whakahaere i nga mea katoa e tika ana kia mahia e te tangata kua tino pakeke.

Ko te whakaaetanga a tetahi tangata ehara nei i te Maori kahore e hiahiatia hei whakamana i tetahi pootitanga ki tetahi mea ranei i mahia notemea kihai i turia tetahi pooti ki tetahi tukunga whakarerenga atu ranei kia te Kuini i raro i tenei Ture.

Otira ka tika ano kia utua ki taua tangata nga utu ona paanga a mehema kihai i rite te whiriwhiringa o nga utu ma tetahi Tiati o te Kooti Hupirimi e whakatau.

Ka ahei tetahi Ota i roto i te Kaunihera ahakoa etahi atu pukapuka te rehita a ka mana taua Ota i runga i era atu pukapuka ekore ano hoki tetahi kupu mo te mana o taua Ota i roto i te Kaunihera i hanga i raro i taua Ture e ahei te whakarereke.

Mehemea e turi ana tetahi tangata e whai take ana ki tetahi moni e tika ana kia utua ki aia i raro i te Ture, a kahore ranei e tono kia utua aua moni ki aia i roto i nga marama 12 i muri iho i te ra i tika ai kia utua ki aia, mehemea ranei kahore e mohiotia taua tangata kei te ngaro atu ranei i te koroni ka ahei aua moni te utu ki te Tari Tiaki o te Katoa, a ka ahei ano hoki te Kaitiaki o te Katoa te tuku atu i aua moni i runga i te huarahi i whakamana e te tekiona 10 o "Te Ture Whakatikatika i te Ture Tari Tiaki o te Katoa, 1891." Ko aua moni, hua ranei e puta mai ana i aua moni ka ahei te utu ki tetahi tangata i ki ai tetahi Tiati o te Kooti Whenua Maori e tika ana kia riro i aia aua moni a ka mana tonu taua whakamananga.

Kei a te Kuini tonu te mana tuatahi i runga i nga tangata katoa ki te hoko i tetahi whenua Maori i tetahi herititemate ranei i waho o tetahi whenua i panuitia, a mehemea e whakaae ana nga tangata whai take ki aua whenua ki te hoko ki te riihi ranei me whakamatau e ratou ki te hoko ki te Poari me te ki mai ano e ratou i nga utu mo te eka e hiahiatia ana e ratou mo taua whenua tuku whakarere atu, nga utu ranei e hiahiatia ana mo te riihi i te tau, a mehemea kahore to Poari e whakaae ki nga utu e tona mai ana e nga Maori i muri iho i te uiuinga o nga utu o taua whenua ka ahei e nga Maori whai take te tuku i te whenua i kiia mai kia hokona, kia riihitia ranei ki tetahi tangata ke atu.

Mehemea e whakaae ana ki nga utu i tonoa mai ka pa katoa nga tikanga o te Ture ki te whenua i uru ki aua whenua e whakahaerea ra ano he whenua e takoto ana i roto i tetahi wa e panuitia ana nga whenua.