Ngawakaakupe, Ngatikahukurawitia Kereeme No. 2.

Ko te whiriwhiringa a te Kooti mo runga i nga take o te kereeme a Eruera Turei Rangitakaiwaho me nga tangata i raro ia ia.

Ko te take tipuna o nga kai tono ko Te Whakamana, ko Hinetuawe, ko Tamakaka, ko enei tipuna no te taha kia Rangitane, otira i runga ano i te korero a nga kai whaaki korero eki ana ratou, kua ngaro te mana o Rangitane i muri o te tuku kia N’Kahungunu, no reira kahore he tikanga hei whiriwhiringa ma te Kooti i roto i tena take.

Ko Pouri to ratou tipuna o te taha kia N’Kahukuraawhitia. He hoko tona take ki tenei whenua, he tuku na Te Whakamana kia Pouri. Mo te waka a Pouri mo te Ara-o-tawhaki.

Na mo runga i tenei tuku, he nui nga korero a te taha kia Ngati Hikawera e peehi ana i te korero e kiia nei i whiti nga rohe o te tuku mo tenei waka ki te Poraka o Ngawakaakupe, ki ta ratou e ki ana i mutu atu ano te rohe mo te waka a Pouri i te taha tonga o te awa o Huangarua me te taha tonga o Te Ruakokoputuna, ko te korero a Te Manihera Rangitakai waho i roto o tana pukapuka Ohaki o te 11th o nga ra o Aperira, 1885. I penei, ko Te Araotawhaki he waka no Pouri ratou ko ona taina ia te Whakamana tenei waka, te utu o tenei waka, ko Kahutara, ko Maramamau, ka mutu atu i te Tutu.

Te korero a Eruera Turei Rangitakaiwaho nana nei tenei keehi, ia ia e korero ana mo te keehi o Mapunaatea i te aroaro ano o tenei Kooti i te 5th o Oketopa, 1888. Ko Pouri te tangata ko Te Araotawhaki te waka, te utu kei Otuwharehanga ki Huangarua, na ko enei whenua kei waho o nga rohe o Ngawakaakupe kahore i tae mai ki runga ki te whenua.

Na he taina he tuakana enei tangata no raua hoki nga take e hapainga nei ki tenei whenua. Otira mehemea i tae te rohe o te waka o Pouri ki Ngawakaakupe, he aha i ngaro ai ia raua te korero i nga Kooti o mua i ki ai a Te Manihera kei te Tutu te mutunga o te rohe mo te waka a Pouri, i ki ai hoki a te Turei kei Otuwharehanga, ki Huangarua.

No reira kahore i marama ki te Kooti te korero o tenei keehi e ki nei i riro a Ngawakaakupe ki roto ki nga rohe o te waka a Pouri. Ko te take tuarima he mana Rangatira ki runga page 38ki tenei whenua, kahore i marama ki te Kooti tenei take. Ko te take tuaono he toa, ko te take tuaiwa he Raupatu.

E tika ana te Raupatu i Okahu me te toa hoki o N’Kahungunu i hinga ai a Rangitane ia ratou ki Okahu, otira kahore he korero whakamarama mai mehemea i riro tenei whenua i a N’Kahungunu i runga i taua Raupatu ina hoki i te wa o taua Raupatu ka whakarauoratia a Turangatahi e N’Kahungunu ka tukua e Turangatahi me etahi o Rangitane he whenua i taua takiwa i te taha tonu o te poraka nei ki etahi tangata o N’Kahungunu (ara), ko Whakaroro i tukua kia Kupakupa, mo tona maro, ko Raparimu i tukua kia Rakairangi hei utu mo tona maro, ko Te Uhiroa me Kau te awha i tukua kia Pouri mo te kakahu o Tuponga mo Ngawahinekaira, na mehemea i riro tenei whenua i te raupatu, mehemea ranei i ngaro te mana o Rangitane i te raupatu i Okahu, ekore a Rangitane e whaimana ki te tuku whenua i muri mai ki enei tangata, no reira kahore i tika tenei take, ko te take tuawaru ko te waewae o Pouri, na mo runga i tenei take he nui nga korero a nga kai korero mo te haerenga o Pouri raua ko Rakairangi i runga i te whenua nei me nga whenua hoki kei waho atu i tenei whenua, ko te taha ki nga kai tawari e korero ana i roto i tenei tunga Kooti i whaimana a Pouri ki tenei whenua i tona waewae ko te taha kia N’Hikawera e korero ana kahore i whai mana te waewae o Pouri raua ko Rakairangi ki nga whenua i haere ai raua, ina hoki te Arahuna a Pouri me Whenua kite hou, kahore riro ia Pouri raua ko Rakairangi, ena whenua.

Na he nui nga korero kei te whakangoikore i tenei take. Otira mehemea kei te tika tenei take he aha te take i kore mana ai a Pouri ki Whenua kite hou, me te Arahuna a Pouri, i whai take rawa mai ai i Ngawakaakupe. Otira mehemea he tika nga take o Pouri ko te mea nui hei kimihanga ma te Kooti kowai nga uri mokopuna a Pouri i noho tuturu ki runga ki tenei whenua, e tika ana kia tau nga take o Pouri kia ratou, ko Ngatuere raua ko te Turei e ki ana ko Pouri te tipuna tika mo Hikawera ma ki tenei whenua, a ko Hikawera ma to raua Ahikaroa ki runga ki tenei whenua.

Na i runga i tena take ka kore ano he Ahikaroa mo N’Kahukuraawhitia ki runga ki tenei whenua, otira he nui te kaha o te Kooti ki te whiriwhiri i tenei take, no reira ka kimihia ki a kitea mehemea he ahikaroa ta nga uri mokopuna a Pouri o te taha ki a te Turei ma ki runga ki tenei whenua hei take whakakaha i tenei take. Na ko nga kimihanga tenei a te Kooti i raro nei.

I penei etahi o nga korero a Eruera Turei ka uaua te waha o te kai ki te Iringa ka whakatauki a Tamaoa, tenei ka haere ki roto ki Ruamahanga ki te tuara totara hei waha i te Kawenga, mo te waka te ritenga o tena kupu, na i muri o tena kupu ka haere a Tamaoa, ko Tautini i takina e tona tipuna e Hinenui, a, te Kawa ki Wairarapa noho ai, mate atu i nga kakari ki Te Apiti, ka moe a Turakautahi ia Hinekapuamatotoru ki runga ki tenei whenua ka whanau a raua tamariki ko Te Wharaunga, ko Te Ruahohonu, ko Takaahi, ko Te Ruahohonu i mauria e tana tane ki Tararua mate atu ki reira, ko Takaahi i mate ki te kakari kaore ana uri, ka noho a te Wharaunga ia Tamaiwaha ka haere ki Wairarapa noho tonu atu a raua uri ki reira tae noa kia te Rangitakaiwaho.

Ko etahi o nga korero a te Manihera Rangitakaiwaho i te keehi o Te Ahikouka i te tan 1868. E whakaatu ana mai i te nohoanga o Tuawhio ki Te Paiaro, me etahi atu waahi o te Poraka o Te Ahikouka, i te taha mauru o te awa o Ruamahanga me te noho hoki o Tamaoa ki Rurupopo, ki Te Paparu. he pa, ko Paewheki mokopuna a Tamaoa i noho ki Te Rimu. Ko Te Rangitaukiwaho i noho ki Te Rata, tae atu ki Te Umu-o-Puaki. Ko Turakautahi i noho ki Tauteariki, ki Te Puahi o Hinetira, me etahi atu waahi i taua takiwa tae noa ki te Ngutuawa o Muhunoa, ko nga uri o Tuawhio nana i noho taua takiwa e huaina ana ko Ngaituawhio. Ka kitea i te Kooti i runga i enei korero, he tika ano, te korero a te taha ki a N’Hikawera kahore nga tipuna me nga matua o Eruera te Turei ma i noho ki runga ki te poraka e whakawakia nei, kahore hoki he tohu a ratou i runga o tenei whenua e mohiotia ai te noho tuturu.

Ko te korero a te Manihera Rangitakaiwaho i te keehi o te Uruokakite i te 21st Oketopa, 1868, no N’Moe a Nuku, i whakatika atu ratou ko ona hoa i te Uruokakite i te hekenga ki Nukutaurua.

Na ko Eruera te Turei i korero i te keehi o Mapunaatea i te tau 1888. I whakatika atu a Nuku ratou ko ona hoa i Pukengaki i te wa o te heke ki Nukutaurua, otira ko nga korero i te aroaro o tenei Kooti e penei ana te takoto. Ara, e tika ana te nohoanga o Nuku Pewapewa me te nuinga atu o nga iwi o Wairarapa ki te Iringa pa me te matenga o etahi o nga tupapaku ki reira, i te wa i mua atu o te heke ki Nukutaurua. Engari kei te aroaro o te Kooti nga korero whakamarama mo te take i huihui ai ratou ki reira ara he wehi i nga Taua a Ngapuhi, a N’Awa, a N’Raukawa.

Ehara i te mea i whai take ratou ki te whenua. I muri iho ka heke ratou ki Nukutaurua, na i te wa i hoki mai ai te heke i Nukutaurua kahore ratou i hoki atu ki runga ki tenei whenua tae noa mai ki naia nei, no reira ki te whakaaro o te Kooti kahore o ratou take ki tenei whenua i runga i to ratou noho anga ki te pa i te Iringa i taua wa o nga taua kua korerotia ake nei.

Ko tetahi take a ratou ko te Maungarongo a Nuku ki a te Wharepouri i hoki ai a Wairarapa katoa kia N’Kahungunu. Na mo runga i tenei take, ki te whakaaro o te Kooti mehemea ka kiia ko te mana o te maungarongo a Nuku hei tango i Wairarapa mona, a mehemea ranei i ngaro nga take tawhito o Ngatikahungu ki o ratou whenua i taua mana, he aha nga uri o Nuku i kore ai e hapai i tenei take mana i roto o nga Kooti o mua mo te nuinga o nga whenua o te takiwa o Wairarapa nei, hei take mo ratou ki aua whenua, i waiho ai e ratou kia moe ana, a hei te keehi rawa mo Ngawakaakupe ka whakaara ai. Na morunga o tenei take kahore i marama ki ta te Kooti titiro. Kaore hoki nga whenua o Wairarapa i riro i a Te Wharepouri i te wa o nga pakanga o mua atu i tenei maungaronga. Kahore he whakahe a te Kooti mo te maungarongo a Nuku, engari he tokomaha nga rangatira i uru ki taua maungarongo. Ko Tutepakihirangi, ko Tamahikoia, me etahi atu, ko enei nga tino tangata i tae ki Poneke. Ko Nuku i mate atu ano ia ki te Rawhiti kahore i kite i te taenga o te Wharepouri ki Nukutaurua. Otira ki to te Kooti mahara mei kore te whakapono e kore tenei rongo mau e tuturu, inahoki i pakanga ano a N’Kahungunu ki a N’Awa i muri iho o tena rongomau, taua pakanga ra i mate ai a Te Puwhakaawe.

Na kua tae tenei ki te wa i retia ai tenei whenua kinga pakeha.

Kahore rawa i kitea i roto i nga pukapuka riihi o tenei whenua timata mai i te tau 1845 or 1846 tae noa mai ki muri nei nga ingoa o te Manihera, o te Turei, o etahi ranei o nga kai tawari, e tawari nei mo tenei whenua. Kahore anohoki he korero whakamarama mai, he aha te take i ngoikore ai ratou ki te whakahaere i o ratou mana mo tenei whenua, i aua takiwa. Inahoki i kaha ano a te Manihera ma ki te tuku ki te reti i nga whenua i te takiwa o Pouhangina i aua wa ara i nga whenua i te taha tonga o te awa o Huangarua, kei roto i nga rohe e kiia nei e te taha kia N’Hikawera ko te whenua tera i uru ki roto o nga rohe o te Waka-a-Pouri, kaore i roto o Ngawakaakupe.

Ko etahi enei o aua whenua i retia e ratou. (1.) Ko Ingarangi tae atu ki Te Ngakau, na Te Manihera Rangitakaiwaho, na Wi Tutere, na Hone Kingi te Whakahaurangi me etahi atu i tuku ki te reti i te tau 1847. (2.) Ko Te Waiopinenga ki te pou o Te Rangitawhanga. Na Te Manihera, na Tamahikoia me etahi atu i tuku ki te reti i te tau 1845. He maha ano aua pukapuka reti a ratou engari kei waho katoa o te poraka nei.

Na ko te urunga o nga ingoa o te Huiakama raua ko Hinekutere ki nga riihi o Ngawakaakupe. Kua puta te kupu whiriwhiri a te Kooti i te keehi a Ngatuere ara no N’Hikawera te take o aua wahine, na mo te taha kia te Keepa Oraora, e rua ona take ki te korero a te taha ki a N’Hikawera. Mo te kakahu o Tuponga tona take ki Te Uhiroa, na te aroha o Tamahau 1st, tona take ki Ngawakaakupe, kaore i a N’Kahukuraawhitia.

Ko tetahi mea e hapainga nuitia ana e te taha ki a N’Kahukuraawhitia, hei whakakaha i nga take o Pouri, mo Ngawakaakupe, ko nga ingoa o ratou tipuna i tapaia ki runga ki etahi waahi o te whenua, ara ko Te Rae, o Rakaiwhakairi, ko Kahukuraawhitia, ko te Pa o Rakaiwerohia, ko Rakaitauheke, ko Oturoimata, otira ko te taha kia N’Hikawera e korero ana kahore he take o enei tangata nona enei ingoa i tapaia nei ki konei, ko Kahukuraawhitia i mate atu ano ki Turanga, ko Rakaiwerohia i mate ki Oruarei, i Hastings, ko Rakaitauheke, he tipuna no mua, kua mate noa atu enei tipuna i mua noa atu o te taenga mai o N’Kahungunu ki Wairarapa i te wa ano kahore ano i tukua etahi o nga whenua o Wairarapa ki a N’Kahungunu a ko te Rae o Rakaiwhakairi, me Kahukuraawhitia na Nuku i tapa ki konei, ehara ia Pouri. Ko Oturoimata kahore i runga o te Poraka nei.

Otira ki te titiro a te Kooti kahore rawa he ritenga o enei ingoa, kahore hoki nga take o nga keehi nei i tuku mai i aua tupuna e mau nei nga ingoa ki te poraka tuturu o Ngawakaakupe. E mohiotia ana hoki he maha nga ingoa tapa a te maori ki nga kainga tangata ke, i te mea e haere ana nga tira haere o mua ma taua takiwa, waihoki me tenei, kaore e tika kia waiho ma te tapatapanga i nga ingoa o nga tipuna ki te whenua e whai take ai ratou ki te whenua, mehemea kakore he take ake o ratou ki te whenua, kahore hoki i te marama te whai taketanga o nga uri mokopuna a aua tipuna a Pouri ranei ki te whenua i taua wa, i muri mai ranei, ara nga tikanga o te noho o te whaitaketanga o te iwi maori ki page 42ona whenua, ara nga take e tika kia whakaarohia he take e pa ana ki te whenua, ko tetahi tikanga rereke i korerotia mai i roto i tenei keehi, ko te tohe a nga kai kereeme kia whakaukia o ratou take ki tenei whenua i runga i te ara whanaunga, mo to ratou tahu kotahi i whanaunga ai ki te hapu e noho ana i runga i tenei whenua, a kia waiho ko taua ara whanaunga hei take e whakaurua ai ratou ki tenei whenua, otira ko nga ritenga maori, e penei ana tona takotoranga ko nga uri a te tipuna i noho tuturu ki runga ki te whenua ko nga uri mokapuna tena e tuturu kia ratou te whenua, a ko nga uri a taua tipuna, i puta ki waho kahore i hoki mai ki runga ki te whenua noho ai, kahore ratou e whai take ki te whenua, pena ano hoki te ingoa hapu, o N’Kahukuraawhitia, ko tena ingoa hapu no mua noa atu o te rironga o etahi waahi o Wairarapa i huaina ai ki nga uri a Kahukuraawhitia. He nui ona putanga o tena hapu kei etahi waahi o te motu nei, a kua whiwhi hoki ratou i etahi whenua i raro i etahi ritenga, na kahore nga uri mokopuna a Kahukuraawhitia e noho ana i tetahi waahi ke, e uru ki nga whenua i pa ai era atu uri o Kahukuraawhitia, i runga i te ingoa o te hapu kotahi. E hara ano hoki i te mea tika kia waiho ko te ingoa hapu hei take e uru ai nga tangata kua mataotao, ki te whenua o nga tangata o taua hapu nana te Ahikaroa ki runga ki te whenua; ekore ano hoki e tika kia waiho ma te take whanaunga e whakahoki mai ki runga ki te whenua nga tangata o te hapu kua wehe noa atu nei ki waho o te whenua i mua i te wa o nga tupuna, mehemea ka kiia ma te ingoa o te hapu e uru ai te tangata ki te whenua, penei kua uru katoa nga tangata o Wairarapa nei ki nga whenua katoa o ratou whanaunga, ahakoa kahore he take ki te whenua.

Na ki te whakaaro o te Kooti kahore rawa ena tu take e pa ana ki te whenua.

Ko tetahi take i korerotia e te taha kia te Turei ma ko te urunga o nga ingoa o Te Manihera ma, me N’Hikawera ki te Tiiti hoko o Paeroa i te 27 Tihema 1854.

Ko nga korero mo tenei tuku e whakanuia ana mai e te taha ki nga kai tono ko te take mo te urunga o etahi o nga ingoa o N’Kahukuraawhitia ki taua tuku, mo te maunga hoki o te kupu penei i roto i te tiiti hoko, ara ka tukua rawatia atu tetahi waahi o to matou kainga, ko Paeroa tona ingoa nui, ki te whakaaro o te Kooti kaore kau he tikanga o taua kupu te take kei te mau tonu taua kupu ki roto ki nga kape o nga tiiti hoko o nga whenua o Wairarapa. He mea tauira aua kupu no etahi o aua tiiti, e mau ana hoki aua tu kupu ki nga tiiti mo nga page 43whenua e Rahuitia ana. E penei ana etahi kupu ko nga waahi enei e puritia ana e matou hei kainga mo matou, na ekore e taea te ki mo nga tangata katoa e mau ana nga ingoa ki te pukapuka tuku aua rahui, engari mo nga tangata anake e noho ana ki aua whenua, e whai take ana hoki ki aua whenua i mua atu o te wa i hokona ai, waihoki me te ritenga i roto i te tiiti tuku o Paeroa; kakore he kupu e tautoko ana i te rohe a N’Kahukuraawhitia. Kahore ano hoki he kupu whakaatu i to ratou paanga ki nga whenua e tata ana ki Paeroa, kahore hoki i te whakaarohia e te Kooti he tohu whai paanga no te tangata nga ingoa katoa e mau ana ki nga tiiti hoko no te mea e pena te tu o te hoko whenua i mua me te hakari, ka huihui noa atu te tini o te tangata ki te taha o te Komihana, tuhituhi ai i o ratou ingoa ki nga pukapuka tuku whenua, kahore hoki e taea rawatia te mohio e te Komihana o ratou paanga i taua wa, heoi hoki te tu whakahaere a nga Komihana o mua e whai tonu kia tuhi nga ingoa o nga rangatira ki nga Tiiti hoko, kahore i kimi i ata uiui ranei i te whaitaketanga ki te whenua.

Otira e korero ana te taha kia N’Hikawera ma, kahore he take o Te Manihera ma ki Paeroa, na ratou noa i tuhi o ratou ingoa ki te Tiiti hoko. Kahore hoki he moni o taua hoko e riro ia te Manihera, i whakatakotoria mai hoki e Hikawera tetahi pukapuka Riihi no Paeroa me Ngarengarenui i tuhia i te 1st o nga ra o Maehe, 1845.

Ko taua Riihi na N’Hikawera me N’Kahukuranui, i tukua te whenua kia Kapene Mete.

Na Karauria, na Ngairo, a Te Wereta me etahi atu. Kahore a Te Manihera ma me N’Kahukurawhitia i uru ki tena Riihi.

Na e iwa rawa nga tau o te takiwa i timata ai tena riihi katahi ano ka tae mai ki te tau i hokonga ai a Paeroa, na i roto i tena iwa tau kahore rawa a Te Manihera ma i kai i nga moni reti o tenei whenua. Na ki te whakaaro o te Kooti kahore he ritenga nui i runga i te urunga o nga ingoa o Te Manihera ma ki te Tiiti hoko o Paeroa, he nui nga whenua hoko o aua wa i uru noa atu nga ingoa o nga tangata kore take ki nga tiiti hoko.

Pera hoki me Te Hapuku ma i uru nei ki nga hoko o nga whenua o Wairarapa kahore o ratou take, i pera hoki me te urunga o Te Manihera Rangitakaiwaho hei hoa hoko mo Te Matenga Kainoke i te whenua i Te Tipua kaore he take o Te Manihera ki tera whenua, no Te Matenga ke te whenua.

Otira ko tenei whenua ko Paeroa kei waho o nga rohe o te poraka i te aroaro o te Kooti. Kahore he tikanga kia kumea mai ona ritenga me ona whakahaere ki roto ki tenei poraka.

Ko tetahi hoko i korerotia mai e te taha kia te Turei ma, ara i puta mai i roto i nga patai a to ratou kaiwhakahaere.

Ko te Tuku a Te Manihera, a Horomona Te Matekai, a Wiremu Tutere, mo Maungarake i te 22 o Hanuere, i te tau 1856, a i uru tetahi waahi iti o te taha ki te ra o te poraka o Ngawakaakupe ki roto ki nga rohe o taua tuku.

Otira, kahore i tutuki nga whakahaerenga o taua hoko, kaore hoki i riro taua whenua i runga o taua tuku, kei te mau ano ki roto ki nga rohe o Ngawakaakupe e mau nei ki te mapi, na ko te whenua i te taha ki te ra o te rohe, na Arama Karaka ma na Hikawera hoki i tuku whakarere atu ki te hoko i te 27 o nga ra o Hanuere 1862, na ka kitea ano ki tenei kahore he mea hei whakakaha i nga take o Te Manihera ma i runga i tena hoko kahore hoki i mana, na me tango mai hoki e te Kooti ki roto ki ana whiriwhiringa te tuku hoko a Te Manihera Rangitakaiwaho ratou ko ona hoa i enei whenua i Ngawhakaakupe me Parororangi ki a te Kuini i te 6th o Mei, 1872, ko nga ingoa i mau ki taua Kirimina.

Ko M. Rangitakaiwaho, ko Wiremu Tutere Whakahaurangi, Rihari Te Hamatua, Eruera Rangitakaiwaho, Akenehi Ngatuere, Ahitana Matenga, Kaari te Marau, Ngahui, Renata Hemara, Paraituha.

Oti rawa ake tenei kirimina, kua tae noa atu te pukapuka arai a te Komiti o Wairarapa i taua tuku.

Ko taua pukapuka a te Komiti. He mea tuhituhi atu i Wairarapa. Hurunuiorangi i te 25 Aperira, 1872.

I penei nga kupu o taua pukapuka.

Kia Wiremu Pokiha.

E hoa tena ra koe. He kupu atu ta matou kia koe kia marama to titiro mai ki nga kaihoko whenua o nga Maori o Wairarapa nei ko aua whenua ko Ngawakaakupe, ko Parororangi, kahore e pai kia hokona kia Kootitia ranei. Kua kite te Komiti i te he o taua hoko ko te iwi nona tena whenua ko Ngatihikawera. Kaore taua iwi a N’Hikawera, e pai ki te hoko, ki te Kooti ranei. Ko te moni a te Kawanatanga kaua e takoto ki runga ki aua whenua tera e raruraru aua whenua. Ki te kite iho koe i enei kupu whakautua mai.

Heoi nga kupu.

page 45

Na matou——

Na Tikawenga te Tau.
Na Himiona te Kai.
Na Raniera te Iho-o-terangi.
Na Te Rangitataia.
Na Hoera Whakataha.
Na Te Paratene x Te Okawhare.
Na Pahira x Anaru.
Na Wi Katene Pahura.
Na Taituha Waitere.
Na Wi Matiaha.
Na Te Kahuoterangi.
Na Te Rangitekehua.
Otira na te Komiti katoa.

Ko etahi o nga tangata o tenei Komiti he kaumatua he tino rangatira he tangata hoki e mohio ana ki nga korero mo nga take whenua o Wairarapa nei, ko te Paratene te Okawhare tetahi me Hoera Whakataha e korerotia nuitia nei i roto i tenei keehi he tangata mohio raua, ko Tikawenga, ko Raniera te Iho, ko Te Rangitataia.

E ki nei i roto i ta ratou pukapuka no N’Hikawera enei whenua. Na i muri o tenei ka tonoa a Hikawera e Karauria Ngawhara ki Poneke me te kawe atu ano i tetahi pukapuka ki te Hupiritene. Tuhi rawa i nga rohe o te Poraka o N’Hikawera ki roto. He mea atu hoki ki a kore te Kawanatauga e tuku moni mo runga i te hoko a Te Manihera ma mo tenei whenua, na i muri i enei araitanga kore tonu iho e puta he moni mo tena hoko, kore tonu iho hoki e mana tena tuku tae noa mai ki tenei ra.

No reira ki te titiro iho a te Kooti e kaha rawa ana enei korero ki te turaki i nga take o te kereeme a N’Kahukuraawhitia, kaore rawa e kitea e te Kooti i roto i nga take o tenei keehi tetahi korero hei whakakaha mai, mo te take tuawhitu e ki nei ratou he Ahikaroa.

Na he kitea anahoki he ritenga nui rawa i roto i nga Kooti whakawa whenua Maori, kia whakatakatotia mai i nga kai tono o ratou Whakapapa Tipuna o ratou kawai i pa ai ki te whenua. A ko te ritenga hoki tena i tukua nuitia ai e te Kooti kia whakapaua nga Whakapapa. Kia mohiotia ai te tuturutanga me te tika o aua Whakapapa, ki nga tipuna o nga take o te kereeme. Hei whakamarama hoki i to ratou urunga ki nga hapu e pa ana ki te whenua i runga i nga ritenga Maori. Ki a mohia ai hoki te Kooti kowai ma nga tangata tuturu no ratou te whenua, Otira page 46ko te mea nui i runga i nga ritenga Maori ko te noho tuturu ki runga ki te whenua, me te Ahikaroa. No reira me whakaputa te Kooti i tana kupu mo tetahi Whakapapa i whakatakotoria ki te aroaro o te Kooti, he nui hoki nga whakahuatanga mai o taua whakapapa me te kaha hoki o nga kai whakahaere o te taha ki nga kai Tawari, ki te kawe mai i aua whakapapa, me te whakaatu mai hoki i te hekenga mai o N’Hikawera i roto i taua Tipuna. E kiia nei e te taha ki a N’Kahukuraawhitia, ko to ratou take tera ki tenei whenua, ara ko Pouri taua tipuna hei huarahi whakakotahitanga mo N’Hikawera raua ko N’Kahukuraawhitia hei take hoki mo ratou ki Ngawakaakupe, engari ki te titiro a te Kooti kei te rereke te takoto o taua kawai tipuna, ara e ki ana nga kai whakapapa, i moe a Tuponga te tamahine matamua a Kurawhango i tana Mokopuna, tuatoru ia Tuawhio, ara i penei te whakapapa—

Ka moe a Tuponga A, ia Tuawhio C.

A ka whanau a raua tamariki tokoono i te wa kua kuia rawa a Tuponga, a mehemea i ora aia tae noa ki te wa o Tuawhio tera ona tau e tae ki te 70 ki te 100, ranei i te wa i moe ia ia Tuawhio.

Ko Tuponga i tae kaumatua mai ia ki Wairarapa nei, me ona tungane, koia hoki to ratou matamua, nana hoki i whatu te kakahu e kiia nei ko Nga wahine kaira, i mua atu o te raupatu i Okahu, na e tino kitea ana i roto i tenei te he rawa o taua whakapapa. E kore te wahine e whaka whanau tamariki ina neke atu ona tau i te rima tekau, na ko tenei wahine ko Tuponga kua kuia noa atu i te wa i whanau ai tana mokopuna tuatoru a Tuawhio e kiia nei i moe ia ia, no reira e kore e taea te whakapono atu ki tena whakapapa, ahakoa he mea tuhituhi na te ringa o Hikawera ka taea te ki he mea tuhituhi i runga i tana rongo ki nga korero kuare a etahi kaumatua, kahore ia i ata titiro ki te lie o te takotoranga o taua whakapapa i taua wa. Otira i korero ano ia na Rihari Tohi o N’Kahukuraawhitia taua whakapapa, i whakahe ano a Karauria Ngawhara o N’Hikawera ki taua whakapapa.