page 32

Nga Wakaakupe. Ngatikahu Kuruwhitia Kereeme No. 1.

Ko te whiriwhiringa a te Kooti mo runga i te kereeme a Ngatuere Tawhirimatea ratou ko ona hoa i raro ia ia.

Ko Pouri te take tipuna o nga kai tono i whakaara ai mo tenei whenua. He tuku na te whakamana kia Pouri hei utu mo te waka a Pouri.

Kanui nga korero kei te whakangoikore i tenei take. Ko nga korero a Ngatuere mo te rohe o te tuku mo nga waka i mutu atu ano i te taha tonga o te awa o Huangarua me Te Ruakokoputuna. Kahore i whiti mai ki runga ki tenei poraka, engari eki ana ia na Pouri i waahi te rohe i Huangarua tae atu ki Te Ruakokoputana ka tahi ka pakaru nga rohe o te waka a Pouri ki runga ki te whenua nei.

Na ki te whakaaro o te Kooti mehemea na Pouri i waahi te rohe e kore e tika te ki he mea tuku na Te Whakamana tenei whenua kia ia.

Ko tetahi take he ahikaroa. Ko te tuatoru o nga take ko te Pou a Tamaoa.

Na mo runga i enei take e rua. Kahore he tohu marama a Pouri kei runga i tenei whenua, a Matuaterangi ranei raua ko Hinehuri.

Ko nga korero mo te Pou a Tamaoa. E korero ana a Ngatuere. He pou rohe mo te whenua i waenganui ia Tamaoa raua ko tona taina ko Timata.

Ko te pito rawhiti o Ngawakaakupe kia Timata, ko te pito ki te tonga kia Tamaoa. Na mo runga i tenei korero kahore rawa he korero whakau mo tenei pou, mo tenei wahanga whenua ranei, kahore hoki he tohu hei whakaatu mai ki te Kooti i te tika o tena take, kahore hoki he korero whakau mo te pou a Te Rangiteangina i tu ranei ki whea, a i ngaro ranei ki whea.

Ko Tamaiwi tetahi Tipuna e korerotia ana i tanumia ki runga ki tenei whenua, aranga tonu iho ko Te Ruaotamaiwi, otira e whakahengia ana tena korero e te taha ki te kereeme, e ki ana ratou ko Tamaiwi he Taniwha, ehara i te tangata, no reira nga rua kei runga kei tenei whenua, i whakaaturia mai hoki aua Ana e toru ki te Kooti, i te wa i haere ai ki runga ki te whenua. Kahore i marama i te Kooti tenei tohu a Ngatuere.

Ko Te Huiakama tetahi wahine i noho tuturu ki runga ki tenei whenua a koia hoki tetahi i uru ki te tukunga o tenei whenua ki te reti, a koia he Tamahine na Te Aru, tuakana o Huhura, tipuna o Wi Tutere, ratou ko Rihari, me Te Rutene page 33Te Hamatua, ki te whakaaro o te Kooti ko tetahi take tenei i kaha ai a Te Tutere ki te tuku kereeme mo tenei whenua kei runga i to ratou whanaungatanga kia Te Huiakama.

Otira ko te korero a te taha kia N’Hikawera kahore he take o Te Aru ki tenei whenua. Ko Tamahau te tangata i whai take ki tenei whenua, he mokopuna tuturu aia na Hikawera raua ko te Waiutukura, na ka moe a Te Aru i a Tamahau ka puta mai ta raua tamahine ko Te Huiakama, no Tamahau tona take ki tenei whenua, ehara i a Te Aru. Ko Hinekutere tetahi wahine i noho ki runga ki tenei whenua i uru hoki i a ki nga retinga o tenei whenua, ko Ngatuere ma e ki ana no tona taha N’Kahukuraawhitia tona mana. Otira e kitea ana i roto o nga whakapapa o N’Hikawera he mokopuna tuturu a Hinekutere na Hikawera, ko tona kawai hoki o te taha kia N’Hikawera i noho tuturu ki runga ki tenei whenua pena ano hoki te taha ki a Te Huiakama, na tona papa na Tamahau nga mahi whawhai me nga mahi pa me nga whakanoho tangata ki runga ki tenei whenua, kahore a te taha kia N’Kahukuraawhitia, na ka mate a Te Huiakama, me Hinekutere, ko o raua whanaunga anake o te taha ki a N’Hikawera, e noho ana ki runga ki tenei whenua, ko ratou hoki e reti ana i tenei whenua me te tango ano i nga moni tae noa mai ki tenei ra, kahore a N’Kahukuraawhitia, no reira e tino marama ana ki te Kooti no N’Hikawera te take o enei wahine ki tenei whenua ehara ia N’Kahukuraawhitia, ko Timoti Komuka tetahi tangata i uru ki te tango i nga moni reti o te Rauahaere i te tau 1853. Otira ko tenei whenua kei waho o nga rohe o te poraka e whakawakia nei, tetahi e penei ana etahi o nga kupu o te riihiti, na Te Wereta te ki kia tango matou i tona moni, e ki ana hoki matou kaore a Ngatuere wahi o tena utu.

Na e kitea ana i runga i tena pukapuka ko te tino kupu na Te Wereta tena moni. No reira kahore he tikanga i roto i tena hei whakakaha i te keehi a Ngatuere ratou ko ona hoa.

Kahore rawa i kitea i roto i nga pukapuka riihi mo tenei whenua timata mai i te tau 1845 tae noa mai ki nga pukapuka riihi o muri nei, nga ingoa o Ngatuere, o Hone Whakahaurangi, o Wi Tutere, o etahi atu ranei o nga tangata i roto o te rarangi ingoa o Ngatuere i whakatakoto mai nei ki te aroaro o te Kooti mo tenei whenua, no reira i mahara ai te Kooti kei te he katoa nga korero a Ngatuere i korero nei i uru ratou ki nga Riihitanga me nga tangohanga i nga utu reti mo tenei whenua.

He nui te kaha o nga kai Tawari, ki te hapai mai i nga tono kahiti a Wi Tutere, ki te Kooti Whenua Maori kia whaka-page 34wakia tana kereeme mo Ngawakaakupe, a e tohe ana hoki a N’Kahukuraawhitia ko ratou tahi i uru ki roto ki aua tono, a me te ki ano he kaiwhakahaere a Wi Tutere no ratou, otira e kitea ana kahore nga ingoa o N’Kahukuraawhitia i roto i nga tono tuatahi, a no muri noa mai no te tau 1868, ka tukua ano e Wi Tutere he tono hou mana, whakaurua ana ko Rihari te Hamatua anake tona hoa ki roto ki taua tono. Na, i taua wa ka tuku kupu atu a Wi Tutere kia Tiati Mete kia whakakahoretia ana tono tuatahi, ka kitea i kona te putangaketanga o ana whakaaro i roto i nga tau e rua. Na, i taua wa ano ka tuku tono ano aia mo tetahi waahi anake o te whenua, otira no muri noa mai nei no te tau 1872 katahi ano aia ka hao i te whenua nui tonu ki roto ki tana tono, a no te urunga o taua tono ki te aroaro o te Kooti i Mahitaone i te tau 1873 ka unuhia ano eia taua tono ki waho, a mutu tonu tona tono kereeme mo Ngawakaakupe a taea noatia tona matenga, a kotahi ano hoki te tono kereeme hou, ko te tono a Ahitana Matenga ratou ko ona hoa no te tau 1886. Kei te marama noa atu ki te titiro a te Kooti, ko tona ritenga o enei tu kereeme he whakamatautau, me kore e riro tetahi waahi o te whenua o nga tangata ke i runga i nga tono huahua hei take e pohehe ai te titiro a te Kooti, hei whakapeau kei nga take hangai o te whenua, e ki ana nga kai hapai o taua kereeme a Wi Tutere mei kore te araitanga a N’Hikawera me te Komiti Maori i te whakawakanga o taua kereeme i nga tau i uru ai ki te Kooti, tera ano pea e puta mai he painga kia Wi Tutere i taua wa. Otira kua whakatepea katoatia nga korero e nga kai whaaki korero mo nga take o Wi Tutere kei te aroaro o tenei Kooti e takoto ana me nga take o N’Kahukuraawhitia, kua whiriwhiria e te Kooti, kore rawa i kitea tetahi take ahakoa kia iti nei.

Kahore hoki he ritenga kia titiro atu te Kooti ki nga ruritanga me nga tona kereeme a te tangata, hei take mo te tangata maori ki te whenua no te mea kahore ena mea e eke ana ki runga ki nga ritenga pupuri whenua a te maori me ona mana whakahaere, engari ko ena tu mahi he mea puta ake i roto i te hinengaro o te tangata, na reira ka akiakina i a e tona hiahia ka pokanoa ki te whakahaere i ena tu mahi ki runga ki te whenua tangatake. Otira ahakoa te nui o enei tono a Wi Tutere, i kaha tonu a N’Hikawera me te Komiti ki te peehi i ana tono a tae noa ki te ra i tino unuhia atu ai aua tono ki waho.

Kahore hoki e korero whakau i te noho o nga tipuna o Wi Tutere raua ko Ngatuere, me o raua matua hoki ki runga ki page 35tenei whenua. Kahore ano hoki a Hone te Whakahaurangi, a Wi Tutere, a Ngatuere, me nga tangata katoa i raro i a raua i noho ki runga ki tenei whenua, kahore ano hoki i mahi kai ki runga ki tenei whenua.

Ko tetahi korero a Ngatuere, ko Tamahau Mahupuku raua ko Hikawera Mahupuku e ora nei, tana Ahikaroa, ki runga ki tenei whenua. Na mo runga i tenei korero, he mea tauhou tenei, he tikanga hou hoki katahi ano ka whakapuakina ki te aroaro o tenei Kooti e tono ana mai ki a tangohia te Akikaroa o te iwi kainga e ora nei ano o ratou tinana, kia hoatu mo te tangata kahore nei ona Ahika ki runga ki te whenua, na ko te kupu a te Kooti mo runga i tenei korero kahore e taea e te Kooti te whakaae atu tenei tono. Na i runga i nga korero mo tenei keehi kua kitea e te Kooti kahore he take o Wi Tutere, o Ngatuere, ratou ko nga tangata i raro i a ia ki tenei whenua.