Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Te Wakataunga Mo Ngawakaakupe Me Era Atu Poraka

Native Land Court, Greytown North, — 24th Noema, 1890

page 2
Native Land Court, Greytown North,
24th Noema, 1890.

Ko te whakataunga o A. Mackay, Judge, me Tamati Tautuhi, Assessor. Mo Ngawakaakupe, me Pahaoa, Te Takapau, Wainuioru me nga whenua katoa i roto o te rohe o te mapi whakaahua e takato nei ite aroaro o te Kooti.

Ko enei whenua e takoto ana i te takiwa o Wairarapa e mohiotia ana ona ingoa nunui ko Ngawakaakupe ko Pahaoa, ko nga eka e 62,700 eka nuku atu iti iho ranei.

Ko tenei tono he tono whakawa putake, ko nga kai tono.—

Ko Wiremu Hikawera Mahupuku me etahi atu, ko o ratou ingoa hapu, ko N’Hikawera, ko N’Meroiti ko N’Kakukuranui, ko Paratene Ngata te kai whakahaere o te taha a kia ratou.

Ko o ratou take enei ki te poraka nui o Ngawakaakupe— 1st, He Take Tipuna; 2nd, He Ahikaroa; 3rd, He Kaha, he toa he ingoa rangatira ki runga ki tenei whenua; 4th He whenua Tuku ki nga Tipuna o N’Hikawera.

Ko o ratou take mo Pahaoa me Wainuioru—1st, He Raupatu; 2nd, He noho tuturu; 3rd, He mana ki te pupuri i tenei whenua.

Ko nga Kai Tawari.

1st, Ko Makere te Waito me etahi atu, ko o ratou hapu, ko Ngaitupurupuru, me N’Te Kai, ko Hoani Turi te Whatahoro te kai whakahaere, ko tenei kereeme mo te waahi e mohiotia ana ko Rangataua. He waahi no te Uhiroa kei roto o nga rohe o te Poraka o Ngawakaakupe.

Ko o ratou take ki tenei whenua—1st, He Take Tipuna; 2nd, He Ahikaroa.

2nd, Ko Ngatuere Tawhirimatea, me etahi atu, o te hapu o N’Kahukuraawhitia ko Kuku Karaitiana te kai whakahaere mo te taha kia ratou, ko tenei kereeme mo te wahanga nui o te Poraka o Ngawakaakupe.

Ko o ratou take ki tenei whenua—1st, He Take Tipuna (ko Pouri); 2nd, He Ahikaroa; 3rd, Ko te Pou a Tamaoa kei Ngawakaakupe e tu ana.

page 2

3rd. Ko Wi Matiaha te Whatakorari, me etahi atu, ko o ratou hapu ko N’Te Aokino, ko N’Te Hau, ko Te Aperahama Te Kume Te Kaiwhakahaere mo ratou, ko tenei kereeme mo tetahi waahi iti o te Poraka o Ngawakaakupe e mohiotia ana te ingoa ko Pukeatua.

Ko o ratou take ki tenei whenua—1st, He Take Tipuna; 2nd, Raupatu; 3rd, He Mana; 4th, He Ahikaroa; 5th, He Tuku.

4th. Ko Eruera Rangitakaiwaho me etahi atu, o te hapu o N’Kahukura a whitia, ko Hare Hongi te kai whakahaere mo te taha kia ratou, no muri ka whakaturia a Te Aperahama Te Kume hei hoa whakahaere mo Hare Hongi i tenei keehi, ko tenei kereeme mo tetahi wahanga nui o te Poraka o Ngawakaakupe.

Ko o ratou take mo tenei whenua—1st, He Take Tipuna, ko Te Whakamana, ko Hinetuawe to mua, ko Tamakaka tetahi no te taha enei kia Rangitane; 2nd, ko Pouri to ratou Tipuna o te taha kia N’Kahakura a whitia; 3rd, He hoko; 4th, He Tuku, na Pouri te hoko, na Te Whakamana te tuku; 5th, He mana rangatira ki runga ki te whenua; 6th, He Toa; 7th, He Ahikaroa; 8th, ko Te Waewae o Pouri; 9th, He Raupatu.

5th. Ko H. P. Tunuiarangi, me etahi atu o te hapu o N’Kahukuranui, ko Hoani Turi te Whatahoro, te kai whakahaere mo te taha kia ratou, ko te waahi o te whenua e kereemetia nei e ratou ko Te Takapau. E mohiotia nei ko Pahaoa.

Ko o ratou take ki tenei whenua—1st, Take Tuatahi He Pare; 2nd, He Take Tipuna; 3rd, He mana no nga Tipuna; 4th, He Ahikaroa no nga tipuna tae noa ki a Tunuiarangi.

1st, Ko nga korero enei mo runga i te kereeme a Makere Tewaito me etahi mo te whenua e mohiotia ana ko Rangataua.

Ko Pawhainoa raua ko tana wahine ko Patunoa o ratou take tipuna ki tenei whenua, no Rangitane te take o Pawhainoa ki tenei whenua. Ko to ratou take ahikaroa no Pawhainoa, tae iho kia te Kai, tae iho kia Te Teira, tae iho nei kia Makere ratou ka ona hoa, ko kga tohu a Pawhainoa kei runga o tenei whenua, ko Tauanui he pa tuna, ko te whare o Pawhainoa, ko te Kahakaha, he wai tahere, ko Taurapunua he pa, kei reira te Rua Koiwi kei reira e tanu ana a Pawhainoa me tana wahine, kei reira ano hoki a te Kai e tanu ana me etahi atu, ko nga taupahi ko Whakapautaha, ko Te Purakau. Ko Rangataua he ara tawhiti na Pawhainoa, kei runga kei te whenua nei page 3nga rakau tahere me nga wai tahere a ratou. Ko nga mahinga taewa, korau kei aua Pahi ano. Na no te taima ia Te Rangikapakaru ka tukua te pa tuna a Tauanui e Te Rangikapakaru kia Parikahoro hei whangai mo Te Maruahi, kahore i tukua te whenua nui tonu. Ko Wereta te Akitu te uri a Te Maruahi, na i te wa i hoki mai ai te Heke i Nukutaurua ka noho ki Huangarua, ka whakahokia mai e Wereta te Akitu te pa tuna a Tauanui ki a te Teira raua ko Hairama, ko nga kupu a Te Wereta haere nohoia to korua kainga a Rangitaua ka whakahokia atu e au to korua kainga kia korua. Ko te take kaore i ea i taku matua tae noa mai kia au, no muri ka tu mai ko Ngairo Takatakaputea me Karauria Ngawhara ka korero ko aua kupu ano, ae whakahokia atu te kainga na kaore hoki i ea. Na no te wa i te tukutuku a Matiaha i a Hoana kia Te Nahu, ka eke atu a Makere me Hoana me o raua hoa ki runga ki tenei whenua noho ai tope waerenga ai ko Whakapautaha to ratou kainga i noho ai ki reira.

No muri i tenei ka korero a Te Wereta kia Himiona te Kai ka whakahokia mai e ia te kainga nei ki nga uri o Ngaitupurupuru, no tenei whakahokinga a Te Wereta kia Himiona te Kai ka whakaae katoa a N’Hikawera, a Wereta te Akitu, a Pene Taukata, a Karauria Ngawhara, a Natanahira te Kohai, a Te Keepa te Ranginohota, a Rawiri te Kehu, a Heremaia Tamaihotua, a Hikawera Mahupuku, a Te Raro te Rangikatuakina, me etahi atu, karua ena tuku ka tino oti mai tena kainga, ka tino mutu rawa atu nga take o N’Hikawera ki tenei whenua, na Riria Mauruuru tetahi pukapuka kia Karauria Ngawhara kia whakahokia mai tona kainga a Rangataua, te kupu a Karauria Ngawhara kia Patara, ana tona kainga, ka whakahokia atu. Tetahi o nga whakahokinga o tenei whenua na Te Wereta te Akitu, kia Wiremu Kingi ko te takiwa no te wa i hangaia ai te whare karakia ki Huangarua, ki te whakaaro iho no te tau 1849 pea.

Nga kupu a Te Wereta te Akitu, e Ta e Wi, to kainga ka whakahokia atu e au kia koe, ka tipu hoki koe hei tangata kaore to kainga i utua e taku matua e Te Maruahi.

Ka hoki nei tenei whenua ki a Ngaitupurupuru, ka noho a Himiona te Kai ki Rangataua a tae noa ki te tau 1864 i te tau o te Hauhautanga ka haere ia ki Hinewaka ki Maungarake. Na i te tau 1875 or 1876—ka haere atu a Makere te Waito raua ko tana tane ko Ngairo ki runga ki tenei whenua tua waerenga ai, noho ai hoki i runga i te mana o Makere, me te whakatuputupu hipi ano ki runga ki taua whenua.

page 4

No muri mai ka kawea a Manoa e Nopera Tiki ki runga ki nga rohe o te whenua nei whakaatu ai i te raina hei rerenga mo Te Taiapa a Manoa ka hangaia e Manoa tona whare ki runga ki te whenua nei, ka whakanohoia a ratou taonga ki runga ki te whenua. Na he roa te wa e noho ana ratou ki reira, kahore i whakararurarutia e tetahi tangata, tae rawa mai ki te tau.

Katahi ano ko te whiunga a Hikawera i nga kau kia puta ki waho o te whenua, otira i hoki atu ano nga kau ki runga o te whenua i muri iho, a kei reira ano etahi o aua kau inaianei; kei reira ano hoki te whare o Manoa e tu ana inaianei.

Na hei whakau i enei korero o te whakahoki a Te Wereta, kua whakatakotoria mai etahi pukapuka e rua ki te aroaro o te Kooti, ko tetahi o aua pukapuka na te Raro tamaiti kua mate he mea tuhi ki Mangahuia i te 6th Hepetema, 1886, ko tetahi na Heremaia Tamaihotua. He mea tuhi i te 21st o nga ra o Tihema, 1886. E whakaae ana ki taua whakahokinga a Te Wereta me etahi atu i tenei whenua ki nga uri o Te Rangikapakaru, na mo runga i enei take e Tono ana a Makere kia whakataua tenei whenua kia ratou ko ana hoa i raro ia ia. Ko te keehi tenei a Makere te Waito.

2nd. Ko nga korero enei mo runga ite Kereeme a Ngatuere Tawhirimatea me nga tangata i raro ia ia—mo tetahi wahanga o te whenua e mohiotia nei ko Ngawakaakupe, nga rohe timata i te ngutuawa o Whangaehu ki roto o Huangarua, ka ahu ki te tonga kamau ki te Hautotara, te wehenga o Huangarua raua ko Te Ruakokoputuna, Te Ngutuawa o Makara, ka ahu ki te moana te ngutuawa o Te Kaunoti, Te Kupu, o Te Upoko o Rakaitauheke, Kiore Kaikotukutuku, Te Whakapuni, Te taha mauru o Pukeatua i te rohe a Te Whata, Te Papanui, Kaitao, karere tonu i runga i te rohe a N’Kahukuranui ki Paritangahangaha karere i te taha tonga o Te Pou, o, Tumaiteuru ki Te Kauru o Hataitai, Te Ngutuawa o Hataitai, Whangaehu, karere i roto Te Arowhata a Kupakupa, Paoike, Te Ngutuawa o Whangaehu ki roto ki Huangarua ka tutaki.

Ko Pouri te take tipuna, he Waka nga Pouri i riro i tetahi Kaumatua o Rangitane ia te Whakamana utua ana ki Ngawaka akupe ara ki te whenua katoa. Ko nga korero whakamarama mo runga i tenei tuku, ka tukua e Te Rangitawhanga ratou ko ona matua nga waka kia Te Rerewa ratou ko tona iwi ko Rangitane, ka tukua a Wairarapa e Te Rerewa kia N’Kahungunu, ko nga rohe o te whenua i tukua mo nga waka, Timata i Okorewa, Turakirae, Te Horo, Paetumokai, Koreromairangi, Te Tawaha, Te Tutu, Te Ahirarariki-a-Hinetarariki, Huangarua page 5ka ahu ki Te Tonga te Rua Kokoputuna, Aorangi ka rere atu ki te Kopi ka rere mai ki Okorewa ka Tutaki nga rohe, ka eke a Pouri a Rakairangi me te Whakamana ki Pukewharariki, ka wahia e Pouri te rohe mo nga waka i Huangarua, kia pakaru mai ki Ngawakaakupe, hei utu mo tona waka ka toku tohu atu a te Whakamana kia Pouri i nga waahi ia ia ka tukua e te Whakamana kia Pouri, ko Pukeatua, ko Pukehore, ka haere i runga ite hiwi i Te Upoko-o-Hinetu, ka tae ki Pukerua, ko te mutunga mai tena o te rohe, ka haere a Pouri raua ko Rakairangi ki runga ki te whenua Roherohe ai, ka riro tenei whenua i a Pouri kanoho a Pouri ki te parae aruhe ki Papaki, kei Parorangi, te pou a Pouri ko Tuhiohinekura te ingoa, kei te taha o Hataitai ki Wainuioru taua pou, ka eke ki Pukeatua, ka whakairia te Pokeka o Pouri aranga tonu iho hei ingoa ko te Iringa Pokeka o Pouri, ko te take Ahikaroa tenei (ara) ka noho a Pouri ki runga ki tenei whenua me tana tamaiti me Matuaterangi. Puta ake ko Hinehuri noho tonu ki runga ki tenei whenua.

Na kamoe a Hinehuri mokopuna a Pouri ia Mahangakoko ka whanau a raua Tamariki ko Tamaoa, ko Timata, ko Tamaiwi, ka whanau ta Tamaoa, ko Te Rangiteangina, ka whanau ta Timata, ko Tuawhio, ka poua e Tamaoa, he pou ki Ngawakaakupe. Ko te pou a Tamaoa, te take o tena pou he wahanga na Tamaoa i te pito rawhiti o Ngawakaakupe ki te taina kia Timata, ko te Pito ki te Tonga kia Tamaoa, ka puta a Te Rangiteangina ka poua ano e ia he pou ki Ngawakakupe, ko Te Rangiteangina ano te ingoa. Ko Tamaiwi kei Ngawakaakupe e tanu ana, aranga tonu iho te rua o Tamaiwi. I noho tonu iho nga uri mokopuna a Pouri ki runga ki tenei whenua tae noa mai kia Ngatuere, ki a Hone Whakahaurangi, ki a Timoti Komuka, kia Hinekutere, ki a Te Huiakama me etahi atu.

Ko nga Taupahi, ko Te Hautotara, ko Hataitai, ko Kahukuraawhitia, ko Te Mimiokupe, ko Terua-kokoputuna, ko nga pa ko Te Iringa, ko te Ngaue, ko nga urupa ko Te Hautotara, He matenga na Te Parekura ki Te Ruakokoputuna no Te Whataraupukapuka ratou ko ona hoa, na i te wa i muri o te hokinga mai o nga tangata i te heke i Nukutaurua, na Ngatuere ma i reti a Ngawakaakupe ki a te Kere he hoiho nga utu, he moni, he hipi etahi. Na i waenganui o te tau 1866 tae mai ki te tau 1872 e tuku kereeme tonu ana a Wiremu Tutere mo tenei whenua, a i ruritia ano e Wi Tutere ma tetahi waahi o tenei whenua, i tu ano hoki ia ki te aroaro o te Kooti whakahaere page 6kereeme ai mo tenei whenua engari na nga mahi a nga Komiti i unuhia ai ana tono ki waho, na i runga i enei take, ka kore e haere tonu te whakawa mo tenei whenua i taua wa.

Ko tetahi korero a Ngatuere, ko Hikawera, raua ko Tamahau, tona Ahikaroa ki runga ki tenei whenua na Kahukuraawhitia hoki ratou, na i runga i enei take katoa me nga take kua korerotia ki te aroaro o te Kooti e tono ana a Ngatuere ki a whakataua tenei whenua ki a ia me era atu o N’Kahukuraawhitia e tika ana ki tenei whenua, ko te Keehi tenei a Ngatuere Tawhirimatea.

3rd. Ko nga korero enei mo runga i te kereeme a Wiremu te Whatakorari, ko ona Tipuna ko Mahanga, ko Rakaimoko, ko Rohutu na enei Tipuna te Raupatu i mate ai a Rangitane, i ngaro ai to ratou mana, mau tonu ko te mana o Te Angatu ki runga ki te whenua i raro i nga rohe o tona mana.

Ko te take o tenei whenua i riro ai i nga Tipuna o Te Whatakorari ma, na Te Angatu i tuku kia Mahanga hei utu mo te waka mo Te Upoko-o-Tutamauwhenua, ko nga rohe o te whenua i tukua, timata mai i te ngutuawa o Whareama, ka haere i roto ka mau ki te ngutuawa o Waihora, ka mau ki Rangitoto, Te Hautawa, te kauru o Wainuioru, kamau ki te ngutuawa o Mangapopo, ka haere i roto ki Maungarake, ki te roto ki Rangitatau Pa, kaahu whakatetonga i runga i te hiwi o Maungarake, kamau ki Ihutoto, kei reira te Karaka-a-Waimatua, haere tonu i runga i te tuatua o te hiwi mau rawa atu ko Te Waiahupuke, mau rawa atu ko Pukeatua, ka mau kite kauru o te Whakapuni, ka puta ki Awhea karere i roto, kaputa ki te moana karere atu ki Whareama ki te timatanga—kariro te whenua i roto o enei rohe kia Mahanga. Na ia ratou e noho ana ki te Pa i Pukekura, ka pa te wehi kia Mahanga ratou ko ona hoa i te nui o te turituri o te waha o Tamataupoki, ka korero a Mahanga, ki a Kaikoko, kia Rohutu, me puta tatau ki waho o tenei pa me hoki a Rohutu ki Pukaroro, me hoki a Kaikoko ki te ngutuawa o Pahaoa, ko Hinetuatahi ka whakahokia ki Whareama, ko Tuteahunga kawhakahokia ki Te Takapau, ko Mahanga ka hoki whakatetonga ki Huariki, te ingoa o tona pa, ko Kotare, raua ko tona Iramutu ko Te Rehunga, Kamate a Tamataupoki ki Te Awaiti. Ka hoki a Mahanga ki Whareama, ka tukua te whenua katoa nei ki a Te Rehunga. Kei Okoropanga haere atu ki Awhea te rohe o te tuku.

Ka haere atu i roto i Okoropanga, Pukekura, i te kauru Okoropanga, ka mau ki Pukeatua, ka mau ki roto o te Whakapuni, awa, te pa o Te Ngaue, ko te mutunga tena o te rohe o te page 7tuku a Mahanga kia Te Rehunga—ka takoto te whenua i te taha ki te ra Okoropanga ia Rohutu tena.

Ko te rohe o te whenua kia Rohutu, timata atu i Te Ngaue ka anga ki runga o te Whakapuni ka mau ki te poro whaka te tonga o Pukeatua, ka ahu whakatera i runga o taua hiwi ka mau ki Te Tuapapa i te poro ki te ra o Pukeatua ka makere ki roto o Kaikaikuri ka haere i roto ka tae ki te ngutuawa o Waihora ka poka ki te moana ka haere i runga i te hiwi o Kakatimahanga, Pukekaretu, ka puta ki te moana ki Te Waihiarore ka tutaki ki Okoropanga, ko tetahi waahi tenei o te whenua o Rohutu e kereemetia nei e Te Whatakorari.

Ko te nuinga o te whenua o Rohutu kua riro i roto o nga rohe o te whenua kua hokona kia te Kuini. Ko tenei waahi e kereemetia nei e Te Whatakorari no roto o nga rohe o te tiiti hoko kia te Kuini, a kua tino tukua atu tenei whenua katoa e ona hapu kia te Kuini a kua utua katoatia ano hoki nga moni e tika ana mo taua whenua kia ratou, engari ko te take o tana kereeme e tenei whenua, no te mahuetanga ki waho o te rohe kia te Kuini i te wa i ruritia ai te whenua ia te Kuini.

Ko nga rohe o te whenua e Kereemetia nei e Te Whatakorari. Timata i Te Tuapapa ka ahu whakatetonga i runga i te hiwi o Pukeatua te Kauru o Te Whakapuni ka whati ki te moana i roto o taua awa. Te Kahika Pahi, Te Waiaruhe, te rohe a te Kuini, ka puta ki Kaikaikuri ka ahu ki runga o taua awa whakaeke ki Te Tuapapa ka tutaki ki reira.

Ka riro te whenua nei ia Rohutu ka noho ia, ka noho ano hoki ana tamariki a Hinekai raua ko Te Wehenga ki runga ki tenei whenua, whanau mai Ta Hinekai ko Te Ao, noho tonu ki runga ki tenei whenua to ratou pahi tuturu ko te Kahika, na Te Ao ko Moepaenga, ka moe ia Te Hau, ka noho ki Te Pahi i Te Rotohore, i noho ano a Tiria ki Te Rotohore, ko Harata i noho ke atu ki Pukaroro, ko Te Whatakorari i noho ano ki nga Taupahi nei ki Te Rotohore, ki Te Kahika.

Ko nga tohu a nga matua o te kai tono ko nga taupahi e rua ko te Kahika, me Te Rotohore (ko Tawhiti a Te Hau, he tupaki weka), ko te Whakaunui he ahititi na Te Hau, ko nga koutu aruhe kei roto ote Whakapuni. E rua nga Rua Horu kei nga taha e rua o Pukeatua kei roto o nga awa, na Rohutu raua ko Hine kai.

Na i te tau 1873 ka rongo te kai tono kua riihitia a Pukeatua ka tae ia kia Hikawera korero ai mo tenei whenua. I penei ana kupu kia Hikawera i rongo au kua Riihitia ekoe a Pukeatua, he mea atu naku kia koe ia au hoki tera waahi. Na i page 8runga i enei take katoa me era atu take kei te aroaro o te Kooti e tono ana a te Whatakorari kia whakataua tenei whenua kia ratou ko ona hoa i raro ia ia, ko te keehi tenei a Wiremu te Whatakorari.

4th. Ko nga korero enei mo runga i te kereeme a Eruera te Turei Rangitakaiwaho me nga tangata i raro ia ia—1st. To ratou take tuatahi ki tenei whenua, he Take Tipuna, ko Te Whakamana, ko Hinetuawe to mua, ko Tamakaka tetahi no te taha enei kia Rangitane. 2nd. Ko Pouri to ratou tipuna o te taha kia N’Kahukuraawhitia. 3rd. He hoko. 4th. He tuku.

Ko nga whakamaramatanga mo te tuatoru me te take tuawha (ara). Kariro te waka a Pouri, ia Te Whakamana ko Te Ara, o, Tawhaki Te Ingoa o Te Waka ka hoe a N’Kahungunu ka tae ki Potakakuratawhiti, ka tonoa e Te Whakamana a Pouri kia haere ratou ki Pukewharariki, ko nga hoa o Pouri i haere tahi ratou ko Hape, ko Te Rangipapatere, ko Rakairangi, ko Tutemiha. Ka tukua e te Whakamana te whenua kia Pouri.

Ko nga rohe o te tuku kia Pouri, Timata i Ngakoau, Te Parapara, eke tonu ki Aorangi, Tuhikoko, ka whati ki te kauru o Te Whakapuni, Pukeatua. Pahaoa, Wainuioru, ka whati ki te mauru, Te Kauru o Whakarua ka rere i roto ki Whangaehu. Ka rere i roto ki Huangarua, ka rere i roto ki Ruamahanga, ka ahu ki raro o Ruamahanga mau atu ki Ngakoau ki Te Timatanga, ka mutu taua tuku ka whakatika a Pouri ratou ko Rakairangi ma ki te kotikoti i te whenua nei.

Ka whakatika atu a Rakairangi raua ko Pouri ka haere ma runga o tenei rohe ka piki i Huangarua ka tae ki Paeroa makere i Te Uhiroa, ka eke ki Te Tuatua o Maungarake ka wehewehe ta rua haere. A, ka tutaki ano ki te Pa i Pukerua, ka wehewehe ano taraua haere i reira, ka ahu a Rakairangi ki Maungarake. Ko Pouri i ahu mai ki te tonga he haere ana ki te whakataki i nga rohe i whakaatutia ki a i a i Pukewharariki tae rawa atu ki Ngawakaakupe ka whakaaturia a Tuhikoko a Aorangi, no muri ka tutaki ano raua ko Rakairangi. Ka ahu raua ki te mauru ka tae ki Pukengaki ka wehe ano raua. Ka tika mai a Pouri ki tawahi nei ki Mangatarera, tae rawa atu ki Tamoana kua tae a Te Rangipapatere ki reira noho ai, ka mahue mai i a Pouri ka haere i a ki Te Rua-o-hineturangi ka tutaki raua ko Rakairangi ki kona.

Ka hoki mai i reira ka noho ki Potakakuratawhiti. Ka kohurutia a Te Aoturuki o N’Kahungunu e Rangitane ka raupatutia e N’Kahungunu ka hinga a Rangitane ki te ta i Okahu me Hautakerewaka, me te Pukenui, ka ngaro te mana o Rangi-page 9tane i runga o nga whenua o Wairarapa, ka riro te mana i a N’Kahungunu. Ko te take Raupatu tenei me te take mana, ko te take waewae o Pouri, ko tona haerenga i runga o te whenua nei kotikoti ai. Ko te take toa, ko te toa o nga Tipuna, tae noa ki nga ra ia Nuku Pewapewa nana te maungarongo i whakatakoto i waenganui i a N’Kahungunu o Wairarapa, me Te Wharepouri ratou ko N’Awa—no reira ka pumau te takiwa o Wairarapa kia N’Kahungunu.

Ko nga rohe o te whenua e kereemetia nei e te taha kia Eruera te Turei ma. Ka timata i Makara te rohe o te Kuini ka rere ki Te Ngutuawa o Whangaehu. Ka rere i roto o Whangaehu, Te Ngutuawa o Mangahuia, Wainuioru awa, Te Ngutuawa o Whaitiri, Pukeatua, te raina a te Kuini, ka whati ki te mauru makere ki te Ngutuawa o Makara, o Kiorekaikotukutuku ka riini.

Otira no muri ka korero mai a te Turei kei te he te takotoranga o tera rohe ana—engari ko ana rohe tika enei i raro nei ara. Ka rere i Maungahuia, karere i waenganui o te raina a Rakairangi raua ko N’Kahukuraawhitia, ka mau ki Kourarau i waenganui ite rohe o N’Kahukuraawhitia me N’Koura, ka heke ki roto ki Wainuioru karere whakararo o Wainuioru te Tauritetanga o Tahuroa, Te Waiahupuke i waenganui i te rohe a N’Kahukuraawhitia me N’Tipi, Te Pukeatua i waenganui o te rohe a N’Kahukuranui a N’Te Aokino a N’Kahukuraawhitia, mau rawa atu i Te Whakapuni, Te Kiore Kaikotukutuku, Te Umu-o-kaitangi, Mangaopari, Te Upoko-o-Rakaitauheke mau rawa atu i Manga-o-kou, Te Hautotara, Motuonuku, Te Rua-o-tamaiwi, Te Raeorakaiwhakairi, Kahukuraawhitia, karere i roto o Whangaehu, mau rawa atu. Pikoko, Paoike, te Wharerangiura, Whakarua, kei roto o Whangaehu e haere ana mau rawa atu nga Tarahanga, Te Pihanga Motu-o-punehu, Te Papa-a-hikurangi, Makahakaha, ka tutaki ki Mangahuia.

Na i muri o nga Raupatu i Okahu me Hautakerewaka, me te Pukenui kahoroia atu te mana o Rangitane i runga o enei whenua. I muri o ena Raupatu ka tuturu te noho a Pouri ratou ko N’Kahukuraawhitia ki runga ki tenei whenua, ko te pa i Te Iringa no te takiwa i a Pouri, ia Hamiti ma, ko te take o te ingoa o tena pa, ko Te Iringa o te Pokeka o Pouri, ko etahi o nga kainga o te takiwa ia Pouri ratou ko ona uri, ko Paoike, ko Pukerua (He Pa) ko Te Raeo-rakaiwhakiri (He Pa) ko Te Ngaue, ko Te Hautakerewaka. He nui nga mahinga kei runga o te whenua, na ite wha inga ra o Pouri, o Hamiti o page 10Nuku, ko Te Iringa to ratou kainga noho, te take i noho ai ki reira kia tata ai ki te mahi inga Tuna o te Uhiroa, o Mangahuia, o Wainuioru o Whangaehu, tae noa ki nga ra inga uri a Hamiti raua ko Nuku, kia Te Ohonga, kia Te Rangikaheke, na i nga ra o Tamaoa ka whanau a Te Rangiteangina raua ko Turakautahi ki waho, ka uaua te waha o te kai ki Te Iringa, ka whakatauki a Tamaoa. Tenei ka haere ki roto ki Ruamahanga ki te Tuara Totara hei waha i te kawenga (mo te waka te ritenga o tena kupu), ko Tamaoa anake i haere, ko ana tamariki i noho tonu ko Te Rangiteangina raua ko Turakautahi, ka puta ta Te Rangiteangina ko Tautini, ka takina e tona tipuna e Hinenuiatekawa ki Wairarapa noho ai, ka kakari i nga kakari o Wairarapa ka mate i a Rakaiwhakairi ki Te Apiti ka mahue ko tona taina ko Turakautahi ki runga ki te whenua nei, ka moe ia Hinekapuamatotoru i ta raua wahine ko te tuakana, ka puta a raua tamariki ko Te Wharaunga, ko Te Rauhohonu, ko Takaahi, ko te Rauhohonu i mauria e tana tane ki Tararua mate atu ki reira, ko Takaahi i mate ki nga kakari kaore ana uri, ka noho a Te Wharaunga i a Tamaiwaha ka haere ki Wairarapa, na ahakoa to ratou noho ki Wairarapa e kawea tonutia ana nga kai o te whenua nei ma Tamaiwaha ma e nga uri o Karu e N’Komuka tae noa ki nga ra i nga uri o Tamaiwaha ia te Waiwaha raua ko Te Huingaiwaho haere tonu te kawe o te kai kia raua tae noa ki nga ra o Te Rangitakaiwaho, i patu tangata ano ia ki runga ki tenei whenua.

Ko nga tupapaku o N’Kahukuraawhitia kei Te Iringa e tanu ana. Kei te pito ki te tonga o te pa, ko nga ingoa, ko Terangipatoto, ko Tarehu, ko Tira, ko Waiariki.

Ka mate a te Maarioterangi, ka timata te heke o nga tangata o Wairarapa ki Nukutaurua, ko tetahi wehenga o N’Kahukuraawhitia i whakatika atu i Te Iringa pa, ko Nuku ratou ko tona whanau, ko Te Rangitakaiwaho, ko Tutepakihirangi. Ka tae te heke ki Waimarama, ka whakamanawa mai a Nuku ki tona kainga, ka haramai ratou ko tana ope ka tae mai ki Wairarapa, ka mau te wahine a Te Wharepouri me nga tamariki, ka puta a Te Wharepouri. Ka tae ki nga Umutawa ka tukua atu nga herehere e Nuku, ko Ripeka, te Kakapi anake e mauria e ia ki Nukutaurua whakamoea ana kia Ihaka, no muri ka tonoa mai a Ripeka raua ko Ihaka e Nuku kia te Wharepouri ki Te Whanganui, a, tara. Hei kawe i te maungarongo ano, ka mohio a Te Wharepouri kua mau te rongo a Nuku ki a ia, ka haere ia ki Nukutaurua, tae rawa atu ki reira kua mate a Nuku, katahi ka parea te Maungarongo page 11kia Tutepakihirangi mana e whakaoti, ka haere mai a N’Kahu ngunu ki te Whanganuiatara ka pumau te maunga rongo. I muri o tena ka timata te hoki mai a nga iwi o Wairarapa ki o ratou takiwa, no te tau 1842 ka hoki mai te Heke i Nukutaurua, na i te wa e noho ana ki Otaraia ka haere a te Huiakama ki te Hautotara noho ai, ka noho ano a te Turei ki reira, ka hoki mai ano ki Otaraia, muri iho ka riro ko Manahi ia Te Huiakama ki Te Hautotara noho ai, muri iho i tena takiwa ka retia te whenua ki a Kere tane a Hinekutere, riro ana mai, he hoiho nga utu o te reti, i a Te Tutere, ia te Turei, ia te Manihera Rangihakaiwaho, na i te hoko o Paeroa he whenua kei te taha mauru o tenei whenua i uru ano a te Manihera me etahi o N’Kahukuraawhitia ki taua hoko.

Na te wa o te Hauhau ki Wairarapa nei i tuku hipi ano a te Manihera ki runga ki tenei whenua noho ai.

Ko te Huiakama, ko Hinekutere, ko Te Keepa Oraora no N’Kahukuraawihtia, i noho tuturu ratou ki runga ki tenei whenua, ko ratou hoki etahi i uru ki nga pukapuka riihi o tenei whenua. I mate ano etahi o ratou ki runga ki tenei whenua.

Ko Hikawera raua ko Tamahau na N’Kahukuraawhitia, ko raua te Ahikaroa mo N’Kahukuraawhitia ki runga ki tenei whenua.

Na, i mua ake o te matenga o te Manihera i whai kupu poroporo ake iho i a ki a Hikawera mo ana tamariki ma Hikawera e manaaki, me tona hapu me N’Kahukuraawhitia. Kahore he whakahe a te Turei ma ki nga take o Hikawera ma ki tenei whenua i runga ia Pouri.

Na i runga i enei take me nga korero whakamarama mo tenei kereeme e tono ana te kai tono kia whakaurua ratou ko ona hoa ki roto ki te whenua kua kereemetia nei e ratou. Ko te keehi tenei a Eruera te Turei Rangitakaiwaho.

5th. Ko nga korero enei mo runga i te kereeme a H. P. Tunuiarangi me ona hoa i raro ia ia mo Pahaoa e mohiotia ana te ingoa i konei ko Te Takapau.

Ko nga rohe o te whenua e kereemetia nei e ratou, Timata i te Ngutuawa o Whaitiri ka mau ki Paritangahangaha ka rere i runga i te tuatua o taua hiwi o Paritangahangaha ki te Matapuna o Whatipu, te Tuatua o Te Waiahupuke, te Tuatua o Tuhiohinekura karere tonu i runga i te tuatua o taua hiwi mau rawa atu i te Horo, i te kauru o te Tawai ka rere tonu i roto o te Awa o te Tawai ka ahu ki raro ka tae ki te Ngutuawa o Kaikaikuri ka pakaru ki roto o Pahaoa, ka ahu whakarunga ma roto o taua awa o Pahaoa, ka tutaki nga rohe ki Whaitiri.

page 12

1st. Ko te take Tuatahi, he pare na te Angatu kia Mahanga. i te whenua nui tonu hei utu mo te waka a Mahanga mo te Upoko-o-Tutamauwhenua, rokohanga atu e Mahanga e noho ana a te Angatu i roto o tona pa o Rangitatau, ka patai mai a te Angatu ki a Mahanga. He aha te take i kitea mai ai koe e Rangi? ka whakahokia mai e Mahanga. He whakamanawa mai au kia koe ki tetahi turanga waewae moku ka, whakautua e te Angatu e pai ana, haramai na koe, te awa e tuhera na ko Whareama tena. Hei kona he rohe, ka rere mai i roto o Whareama kamau ki te ngutuawa o Waihora, karere i roto o Waihora ka mau ki Rangitoto, mau rawa atu ki nga Tahuna o te Hautawa, karere i roto o Wainuioru te Ngutuawa o te Popo kamau kia taua e tu nei, ko Rangitatau tenei, karere tonu i runga i te Tuatua o Te Pae-o-Maungarake mau rawa atu ki Ihutoto, kei reira te Karaka a Waimatua, mau rawa atu i te Waiahupuke a Rangitane, maro tonu i te Tuatua o te Hiwi, ko nga wai e heke ana ki Pahaoa i au tera ia te Angatu, ko nga wai e heke ana ki te taha ki Whangaehu i a Te Whakamana tera, mau rawa atu i Pukeatua i runga tonu i te Tuatua o te Hiwi, ka mau ki Kiorekaikotukutuku (Taumata) mau rawa atu i Waihoronuku, i Waihororangi, ka whati ki roto ki Awhea ka rere i roto i Awhea ka puta ki te moana, karere i te taha moana ka tutaki ki Whareama, ka riro tenei whenua i a Mahanga ka tukua eia te Waka ki a te Angatu.

Ko te take Tipuna o nga kai tono ko Tuteahunga Tamaiti a Mahanga, ka noho a Tuteahunga ki Ngaipu ka whakatika ia ki te rohe kainga mona, ko nga rohe, Timata i Te Kohuwai (he awa) mau atu ki Panepane (Hiwi) mau rawa atu i te Karamu mau atu i Whatatuna kawhati whakararo i roto i taua awa ka puta ki Pahaoa, ka ahu whakarunga o Pahaoa ka whati ki Te Motuomoroki karere i roto o taua awa tae noa ki te matapuna, mau rawa atu i Kaipiki kei roto o Pahaoa ka whati whakararo o Pahaoa ka mau ki te Ngutuawa o Ngakonui, te Whakaumu a Te Aokauwai, mau rawa atu i te kauru o Whaitiri e ahu ana ki te ra, mau rawa atu ki te Whangaiotekapinga, mau rawa atu i Paritangahangaha, mau rawa atu i te matapuna o Whatipu, mau rawa atu i te Tihi o Te Waiahupuke, he Hiwi, mau rawa atu i Tuhiohinekura, karere tonu i runga i te Tuatua o te Hiwi mau rawa atu i te Toropapa a Te Aokauwai Ingoa, rere tonu i runga i te Tuatua o te Hiwi mau rawa atu i te Toropapa a Te Nohangatepono, mau rawa atu i te Horo, karere i roto i te Tawai, puta noa ki Pahaoa, ka ahu whakararo ka Tutaki ki te Kohuwai.

Ko noho a Tuteahunga me tana uri ki runga ki tenei page 13whenua, ka whanau nga tamariki a Kahukuranui, ka noho ko Te Aokauwai ki runga ki tenei whenua.

Kamau te mana o te whenua i roto o nga rohe a Tuteahunga kia Te Aokauwai, ka moe a Te Aokauwai i tana wahine tuatahi i a te Iwi ka puta ana tamariki ko te Kai, ko Kaipaowe, ko Hineteuru, ko te Umauma, ko Pupu, ko Kaitapapa, na i te wa ka kaumatua enei tamariki ka whakahaua mai e Takutai o tewhenua kia patua a Tipi, ka whakatika atu te taua a N’Kahukuranui i Ngaipu, ko nga ingoa o nga tangata o te taua ko Te Aokauwai, Ko Kaitapapa, ko Te Nohangatepono, ka patua a Tipi raua ko tana tamaiti ko Kanu-heke-te-Rangi, me tetahi o nga wahine a Tipi, ka whakarauoratia a Kohere tetahi o nga wahine a Tipi e Te Aokauwai, moea tonutia iho eia hei wahine mana.

Ka whanau a raua tamariki ko Ponehu raua ko Te Ruatoka, ka wehea e Te Aokauwai mo enei tamariki ana, tetahi waahi o te whenua i roto o nga rohe a Tuteahunga i te pito ki te ra o te awa o Whaitiri ko nga rohe, Timata i Paritangahangaha ka rere ki te kautao o Whaitiri e anga ana ki te tonga, ka rere whakararo i roto o Whaitiri awa ka puta ki Pahaoa awa, ka ahu whakarunga i roto o Pahaoa ka mau atu ki te ngutuawa o Ngakonui, ko te take tena i puta ai tena waahi o te poraka ki waho. Ka noho ko Kaitapapa ki Tutu o tamawhainga muri iho ka tukua eia tena whenua kia Whainu, ka haere a Kaitapapa noho rawa atu i Huangarua.

Ko Pupu raua ko Hineteuru i noho ki Tahuna-a-te Ao, ko te Kai i puta ki waho, noho rawa atu i roto ia N’Ruateika me N’Parera. Ko nga uri a Te Aokauwai i noho tuturu ki Pahaoa me te Poraka o te Takapau, ko Kaipaowe raua ko te Umauma, ka mau te mana o tenei whenua kia Kaipaowe raua ko te Umauma tae noa mai ki a raua uri mokopuna tae noa mai ki naianei, ko a ratou tohu kei runga o tenei whenua, ko te Waipuna he Pahi, he ngakinga he Puna wai hoki no Kaipaowe raua ko tona tane ko te Nohangatepono, ko te Haenga he mahinga aruhe, ko Motuhouwi he Taupahi. Ko te Toropapa aka a te Nohangatepono, ko te Waiaruhe he wai Tuku aruhe, ko te Takapau he Taupahi, kei reira te toma o te Waewae, ko Ngaipu he pa ko te Ruahoru a Kahukuranui ko te whakaumu a te Aokauwai ko te Toropapa a te Aokauwai 2nd, me a ratou pa tuna, me nga koutu aruhe, me te Paharakeke a Kaipaowe, na i te tau i hoki mai ai te heke i Nukutaurua ka poua e Hiriona te Pou ki Tuhiohinekura i runga i te rohe a N’Kahukuranui, na ko Hiriona he uri mokopuna ia na Kaipaowe, na i Tauanui a Anaru Tuhokairangi e noho ana i muri o te wa i hoki mai ai te heke page 14i Nukutaurua, na ka mate nga Piharau o Pahaoa e toru nga Maataa, ka tukua mai te karere e nga kaumatua e noho ana i Pahaoa kia haere atu a Anaru, te taenga atu o Anaru ki Pahaoa, ka tukua e Hakopa nga Piharau kia Anaru, ko nga kupu enei a Hakopa kia Anaru, ka mate to Tipuna a te Waewae nana au i take mai ki konei noho noa iho nei, ina nga kai o to pa o Taupokeka, ka mutu ka whakaatu a Pene Taukata i nga rohe o te whenua nei kia Anaru. Noho tonu iho a Hakopa ma ki Ngaipu tae noa ki te wa i hokona ai te whenua e te Kawekairangi ki a te Kuini, ka riro te taha ki te moana e te Awa o Pahaoa ki roto o taua hoko, ko te take tena i uru ai a Ngairo ki taua hoko, he waahi tera no tenei whenua, no roto o te rohe a Tuteahunga, na no te tau 1855 ka riihitia tenei whenua e Anaru Tuhokairangi kia Ropata Weretene, a tae noa ki te tau 1868 ka mutu tena riihi, na i roto i ena tau ko Anaru anake ki te tango i nga moni o te reti.

Na i te tau 1872 ka riihitia ano tenei whenua e Anaru kia Ariki Kirihi, ki a Teone Kirihi, ki a Barber, na Anaru i tango nga moni o te reti, muri iho na Raharuhi Anaru, ko Karauria Ngawhara o N’Hikawera nana i tohutohu nga rohe o tena riihi ki te pakeha.

Na I muri iho ka retia tenei whenua ki a te Ware Mete.

Na Anaru ano i reti, nana ano i tohu tohu nga rohe, ko nga rohe ano e rere nei i runga o te tuatua, na Anaru ano raua ko Raharuhi i tango nga moni reti, na i te tau 1877 ka whaka houtia nga ritenga utu o te reti no reira ka whakaurua te tokomahatanga o N’Kahukuranui ki roto ki te riihi, no te tau 1883 ranei 1885 ranei, ka riro te riihi o tenei whenua ki a Wire Makarana, ko N’Kahukuranui ano ki a Raharuhi ma ki te tango i nga moni reti, tae noa mai ki tenei ra kaore ratou i whakahengia e tetahi tangata, na runga i enei take e tono ana ratou kia whakataua tenei whenua a Te Takapau kia ratou—ko Te Keehi tenei a Tunuiarangi me N’Kahukuranui i raro ia ia.

A.—Ko nga korero enei mo runga i te kereeme a N’Hikawera mo Te Poraka o Nga waka-a-kupe me ona waahi katoa i roto i ona rohe, ko tenei whenua i mua no Rangitane, a i mau tonu te mana kia Rangitane i muri o te tukunga o nga waahi i waho atu o tenei poraka kia N’Kahungunu mo nga waka. A na Rangitane ano i tuku nga waahi o tenei whenua ki nga tipuna o nga kai tono—a i mau tonu hoki taua whenua kia N’Hikawera i raro i te mana o aua tuku taea noatia tenei ra, ko te Kuratapu te take tipuna o N’Hikawera o te taha kia Rangitane he tuahine no te Whakamana. I mau tonu te mana page 15o te whenua i roto i nga rohe a Te Kuratapu kia ia taea noatia te wa i ana uri Mokopuna ia Tikaro, ia Te Rangihauta, ia Te Waiutukura. Kei te wa rawa ka marena a Te Waiutu kura kia Hikawera uri Mokopuna a Nuku o N’Kahungunu, ka tukua tenei whenua e Tikaro raua ko Te Rangihauta kia Nuku kia Te Ohonga kia Hikawera, katahi ano ka riro te mana o tenei whenua kia N’Kahungunu ara kia N’Hikawera.

1st. Ko te tuku tuatahi na Rangitahatiti me etahi atu o Rangitane—ko te whenua i tukua ko te Uhiroa ko Kauteawha, i tukua kia Pouri mo te kahahu o Tuponga mo nga Wahinekaira, ko tenei tuku no te wa o te raupatu i Okahu. I muri o tena ka riro tenei whenua kia Tuponga, ka noho ana uri mokopuna a Ngapunaarangi, raua ko Whakaraetahuna, ki runga ki tenei whenua tae noa mai kia raua uri mokopuna kua mate, me nga uri e ora nei.

2nd. Ko te tuku a Te Kumuoterangi, i Te Hau-o-koeko i Tahuroa, me Tawhiriwaimanuka, kia Te Rangihauta tamaiti a Katotihi, ko tenei whenua no Rangitane no enei wahine no Umuroa raua ko Hineiti he uri mokopuna a te Wharekoiwi raua ko Te Kumuoterangi nga tangata nana nei i tuku tenei whenua kia Te Rangihauta i mua, ka mau tenei whenua kia N’Hikawera, na kei nga ra ka whanau a Erina te tamahine a Maata Piki raua ko Hikawera ka whakahokia tenei whenua e N’Hikawera kia N’Meroiti. Ko nga rohe o Te Hauokoeko me Tahuroa-timata i te Ngutuawa o Tawhiriwaimanuka i te umu o Paka, rere tonu i roto o Tawhiriwaimanuka ka rere ki te hiwi ki Tuhiohinekura rere atu ki te Waihoroihika ka whati karere i te taha ki te moana o Te Waiahupuke, ka mau ki te kauru o Whatipu karere atu ki te kauru o Whaitiri ka ahu ki raro i roto o te awa o Whaitiri ka mau ki te Whangaiotekapinga awa, ka rere ki te Whangaiotekapinga roto, ka rere ki te Whangaiotekapinga awa, ka ahu i roto i taua awa ki raro ka puta ki Wainuioru (awa), ka mau ki te ngutuawa o Ngatarahanga awa, ka ahu whakarunga o taua awa ka mau ki Hinepare (Hiwi), ka rere ki te kauru o Whakarua, ka tutaki ki te Ngutuawa o Tawhiriwaimanuka.

3rd. Te Tuku o te whenua nui tonu kia Nuku kia Te Ohonga kia Hikawera. Ko nga tangata o Rangitane nana tenei tuku ko Tikaro, ko Rakaipohatu, ko Rangiwhaia, ko Tamawhainga, ko Te Rangihauta, ko nga korero enei mo runga o tenei Tuku, ka whanau a Hikawera ka Taumautia e Rangitane ma Te Waiutukura, te whare i wkakamoea ai raua, ko Huruhururautara, kei Te Whatamanga i runga o te poraka nei, ka tae a Nuku page 16raua ko tona mokopuna ki Maungarake kia Rangitane ka Whakatika a Tikaro ki runga ka ki atu kia Nuku te whenua e takoto nei mo a taua tamariki, Te Hiwi e tu iho nei ki a koe (mo Maungarake) te awa nei kia koe mo Whangaehu, me haere taua, maku e whakaatu kia koe nga rohe o te whenua ka hoatu e au kia koe mo a taua uri. I reira ka whakahaua e Hikawera kia topea te Totara, ka topea e Rangitane, ka hinga ka huaina te ingoa o tena waahi ko Tokiniho, ka taraia ka oti te pou, ka poua e Hikawera ka tapa te ingoa o taua pou ko Te Pou ki Aotea. I poua taua pou hei Tohu mo te rironga o te whenua i a Nuku hei whitiki i te mana ki runga ki te whenua. Ka whakatika a Rangitane ki te kawe i a Nuku ki Ihutoto ka karanga atu a Tikaro kia Nuku ina te whenua nei e takoto nei, titiro atu o taua kanohi ki te pito ki te Tonga, tenei whenua e takoto nei mou, tenei pa mou, titiro ki te awa e takoto nei ko, Wainuioru, me haere taua ki nga morehu o Rangitane kei tua ake ia taua nei—ka maunu Te Pokeka o Nuku ka Potaetia eia ki runga ki te rakau kahika, e tu ana i te roro o te whare i roto ote pa, ka karanga atu kia Tikaro, i mua ko Ihutoto te ingoa o tenei pa i tenei ra ko au ko Te Iringa o Te Pokeka o Nuku, mau tonu iho hei ingoa, ko te Iringa, o Te Pokeka o Nuku tae noa mai ki tenei ra, ka haere i te hiwi ka tapa te hiwi e te wahine a Nuku ko tona upoko aranga tonu iho hei ingoa mo tena hiwi ko te Upoko o Hinetu wahine a Nuku, ka tae ki te hiwi e puta ana ki te Weraawhaitiri, ka tapaia ano ko Te Upoko-o-Hinetu.

Ka tae ki Te Koao-a-tirapurua ka ki atu a Tikaro kia Nuku ko te rohe tenei mo ta taua motu motu ka tohungia atu te rohe ki te Pukemangamanga. Ka tae ratou ki te pa o Rangitane ki Pukerua ki te kawe ia Hikawera raua ko tona wahine, kia Tamawhainga, kia Rangiwhaia, kia Powhakataka, kia Rangitane ka patai a Tamawhainga kia Tikaro kei whea te mutunga o to tuku ka ki atu a Tikaro i mutu ki Te Koao-a-tirapurua, kaati kai a koe te tikanga mo te waahi e toe ana, ka ki atu a Tamawhainga, kaati, maku tenei waahi e tuku a Te Koao-a-tirapurua ka rere ki Te Iringamauri karere ki te kauru o te Whakangaere, ka ahu ki raro o te awa o te Whakangaere ka puta ki Wainuioru, ka karanga atu a Tamawhainga kia Tikaro kaati ko te awa nei hei rohe, waiho tena taha kia taua, ko te mutunga atu tena o te tuku a Tamawhainga raua ko Tikaro ki a Nuku, ka titiro atu a Hinetu ki te pai o te hiwi e takoto ana mai i Wainuioru ka ki ko taku riu tera, mau tonu iho hei ingoa mo tena waahi ko te riu o Hinetu, na i a ratou e hoki ana ki te Iringa ka titiro page 17a Hinewhara hunonga a Nuku ki te wai e takoto ake ana i Wainuiora ka ki ko aku tarahanga te awa e takoto ake nei, mau tonu iho hei ingoa ko Nga tarahanga o Hinewhara, ka tapa e Te Ohonga, ko ona Tarahanga te hiwi i raro iho o Te Iringa, ka ki atu a Tikaro kia Nuku titiro atu ki te ahi e ka mai ra i Hauokoeko, waiho i kona ka ai, ka heke iho a Tikaro raua ko Nuku i te matuaiwi o Taumanuka ka tae ki te Waikoukou, Nga tarahanga o Te Ohonga, Whakarua, Hataitai, te Ngarara, Te Kopuru, Paoike, ka tae ki te pa ki te Rae o Rakaiwhakairi, me te whakaatu haere tonu a Rangitane i nga rohe o te whenua ki a Nuku. Ka ki atu a Tikaro kia Nuku, ka haere taua ki te pito whakatetonga o te whenua nei, ka piki, ka eke ki Kokako-tangi-reka ka marama te titiro, ka ki atu a Tikaro ki a Nuku ina te rohe e takoto nei ko te awa o Huangarua, ko Mangaopari tenei awa e takoto nei, te hiwi e tu maira ko Te Umu-o-hinekaitangi, koi he koe ki tera taha o te hiwi ra, i a N’Rongopotiki tera taha, kaati mai koe i tenei taha o Te hiwi, titiro ki te awa e takoto nei ko Te Whakapuni tena, titiro ki te hiwi e tu mai nei i te taha ki te moana ko Pukeatua tena, kia taua tena, ka ki atu ano a Tikaro kia Hikawera titiro atu ki te hiwi ra ko Parororangi tera, ma to taokete e whakaatu kia koe. Ka tu a Nuku ki runga ka ki ko taku Pokeka tera e iri maira i te Iringa, na ko au tenei, aranga tonu iho hei ingoa mo tena wahi ko Motuonuku tae noa mai ki tenei ra. Ka riro tenei whenua ki roto ki nga ringa o Hikawera, o Te Ohonga, o Nuku.

Ko nga rohe o te whenua i tukua e Tikaro kia Nuku kia te Ohonga,. kia Hikawera, haunga a Te Weraawhaitiri me nga waahi kua kapea ki waho i muri iho. Ka Timata i te Raeorakaiwhakairi ka haere whakarunga i roto o te awa o Huangarua. Te rua o Tamaiwi ka mau ki Hekanui, kamau ki Motuonuku, kamau ki Te Mimi-o-kupe (he awa) rere tonu i roto i Huangarua, te Hautotara, te Ngutuawa o te Ruakokoputuna, Mangaokou, Te Upoko-o-rakaitauheke, te ngutuawa o Makara. Te Kaunoti, karere i roto i Maungaopari, tae noa ki te kauru, karere atu ki runga ki te hiwi ki te tawhatitanga ki te taha rawhite o te Umu-o-hinekaitangi karere ki te kauru o Kiore Kaikotukutuku ka ahu whakararo o taua awa ka puta ki Te Whakapuni [ko Te Kahika te rohetuturu a N’Hikawera, engari na ratou tena waahi i tuku ki roto ki te hoko a Hoera Whakataha ki a te Kuini no reira ka hoki mai te rohe ki Pukeatua] ka rere atu te rohe i te Whakapuni, te ngutuawa o Nga awapurua, kamau ki raro o te pito whakatetonga o Pukeatua, karere i te taha whakatemoana o page 18Pukeatua ka puta ki Kaikaikuri, karere i roto o te manga o te Tawai ka mau ki Taumata o Tikaro karere ki roto ki te awa o Tuhiohinekura kamau ki Nga Puketurua rere atu ki Te Waihoroihika awa o Hinekura, te Puna o te Waihoroihika, ka whati ka mau ki Tuhiohinekura hiwi, karere ki roto ki Tawhiriwai-manuka ka ahu whakararo o taua awa ka puta ki Te Umu-o-paka, kaputa ki Whakarua awa, karere whakatera i roto i taua awa tae noa ki tona kauru, kamau ki te hiwi o Hinepare (he Kohatu) ka rere ki te kauru o Ngatarahanga ka ahu whakararo o taua awa ka puta ki Wainuioru ka ahu whakarunga o te awa o Wainuioru kamau ki Te Wharerangiura, Tahupo, Te Kopuru, Mahunui, [ka mahue i konei ki waho tetahi waahi o te whenua i roto o nga rohe o te tuku ko te Weraawhaitiri kei te taha ki te ra o te poraka nei], no reira kei Mahunui ka whati whakatemauru te rere o te rohe i te hiwi o Maungarake ka rere i runga i te rohe o N’Koura ka mau kia Whango (he Kohatu) ka rere i te Matuaiwi i te Upoko-o-hinetu (Rakau tahere) rere atu ki Te Koaoatira-purua i te Waiotekorohape ka whati ka rere ki runga ki te hiwi karere i runga i te rohe a N’Rakairangi kamau ki te Pukemangamanga, rere atu ki te Maire, te Kahapehape, te Pa-o-rakai-werohia, te ngutuawa o Pareranui, karere whaka raro o Mangahuia puta tonu ki Makahakaha, ka whati i roto i te awa o Te Umuti rere atu ki te Upoko Poito, karere i te Matuaiwi o te Waiwhinau, ka mau ki Te Purakau tika tonu i te matuaiwi o te Waiwhinau karere ki te Whatamanga karere ki Toka-a-houmea ka whati whakatetonga ka man ki te Pihanga karere whakararo o te awa o Whangaehu, te Waikoukou. Maunukokako, Ngatarahanga, Tutaraiahua, te ngutuawa o Whakarua, Motungarara, te ngutuawa o Hataitai, Pahi Tauhinu, te ngutuawa o Te Ngarara, te ngutuawa o Te Kopuru, te ngutuawa o Te Arowhata a Kupakupa, Paoike te ngutuawa o te awa a Hineirawa, karere ki te ngutuawa o Whangaehu, ka tutaki ki te Raeorakaiwhakairi. Kei waho a Te Uhiroa, a Te Weraawhaitiri, me te Hauokoeko o tenei waahi o te rohe o te Kereeme, kei te mau nga rohe o Te Uhiroa me Te Weraawhaitiri ki nga pukapuka o te Kooti. Na kariro te whenua nei kia Nuku, kia te Ohonga, kia Hikawera, ka nohoia e ratou. Ko te timatanga tenei o te Ahikaroa o N’Hikawera ki runga ki tenei whenua i timata mai i enei Tipuna ia Nuku, ia te Ohonga, ia Hikawera, tae iho kia Kototihi ma, tae iho ki nga uri mokopuna a Hikawera, tae noa mai nei ki nga kai tono, ko a ratou tohu kei runga o tenei whenua ko nga pa Tuwatawata, ko te Iringa, o te Pokeka o Nuku, ko Pukerua, page 19ko Tamawharu, ko Maruaakainuku kei waho o te poraka, Ko te Raeorakaiwhakairi. Ko nga Taupahi nunui me nga kainga noho o N’Hikawera. Ko Huangarua, ko Kahukura awhitia, ko Motuonuku, ko Hekanui, ko te Rau a Haere, ko te Pirau, ko Arawa, ko te Hautotara, ko Whakarua, ko Waiuru, ko te Pahi Tauhinu, ko Te Rua-o-tamaiwi, ko Te Hautotara, te Upoko Poito, ko te Whatamanga, ko Mangahuia, ko Te Waikoukou, ko te Punanga, ko te Pihanga, ko te Kopuru, ko Tahupo, he nui nga Pahi kei runga kei te whenua, he Pahi patunga manu, Kiore, Tuna, kanui nga pa tuna, nga rakau Tahere nga ara Tawhiti, nga koutu aruhe nga wai Tahere nga rua koiwi, nga waahi tapu o mua me era atu tohu a N’Hikawera kua korerotia kei te aroaro o te Kooti.

Ko nga rua koiwi kei te takiwa o te Iringa Pa me Tamawharu Pa he Ana Tupapaku, kei reira a Tamahau me etahi o N’Hikawera e tanu ana, ko te Ana a Uruhei, he rua koiwi kei Mangahuia, kei reira a te Raro ma e tanu ana, ko Papahikurangi he rua koiwi no N’Hikawera kei Te Uhiroa, ko Te Whatamanga he urupa tawhito kei reira a Taukata e tanu ana kei te takiwa o Te Pou ki Aotea, tetahi urupa no Piki wahine a Hikawera, he urupa auo kei Te Waikoukou no N’Hikawera. Kei Te Hautotara he urupa no M’Hikawera, kei reira a Te Huiakama tamahine a Tamahau e tanu ana, me Horomona tama a Rawiri Te Kehu me etahi atu. Kei Kahukuraawhitia he urupa, kei reira a Moururangi e tanu ana, ko Huangarua he urupa nui no N’Hikawera no te wa i tu ai te whare karakia ki reira, i muri o te hokinga mai i te heke i Nukutaurua tena urupa. Ko nga korero whakamarama mo te Pa i Tamawharu. Ko tenei pa he pa hou no N’Hikawera raua ko N’Kahukuranui, ka mate a Huiamakinono, mokopuna a Tamahau ki te Iringa ka mahue a te Iringa ka Tuwatawatatia a Tamawharu hei pa ki tua tata atu o te Iringa Pa, ko te pa tena i noho ai a N’Raukawa ki roto i te haerenga mai ki te patu ia N’Kahungunu, rokohanga mai e N’Raukawa kaore he tangata o te pa kua puta katoa kei waho, ka rongona e nga tangata o Wairarapa o te Kauru ka whakaekea e ratou a N’Raukawa, ka hinga a N’Kahungunu ia N’Raukawa, ko te Huahua raua ko te Kai, papa o Himiona te Kai raua ko Harata.

Ka mate i Peehikatia ka horo nga tangata o Wairarapa ki Nukutaurua ka noho a Nuku Pewapewa ratou ko ana tamariki ki Tamawharu, kua mate noa atu a Tamahau, ko N’Hikawera kei waho e haere ana i tena wa, kei Pukerua to ratou Pa, ka whakatika mai nga tangata o Maungarake ki te patu ia Nuku, a page 20N’Koura, a N’Hikawera, me Hamua, ka mate ko te Tamaiti a Tautapa o te taha ki a Nuku, ka oma a Nuku—ko te haerenga tena o Nuku ki Nukutaurua.

Ko tetahi o nga whawhai i eke ki runga ki tenei whenua mo tetahi Kaihaukai a N’Hikawera i takoto ki te Whatamanga, ko nga iwi mana te Kaihaukai ko Ngai Taneroa, ko Ngaituhakeke. Ka rongo a Te Matangi ka puhaehae ka karaia kia N’Moe ka tae te Amio kia te Whatahoro, ka whakatikaia mai ka tutaki kia N’Hikawera me nga iwi mana te kaihaukai ki te Kauru o te Ahiaruhe ka hinga ko Te Kaikino raua ko Tauaha o N’Moe ia te Ota raua ko Te Amowhakauru o N’Hikawera, ka whati a N’Moe ka rere a Te Ota ki runga kia te Whatahoro ka puritia e Tamahau o N’Hikawera. Te iugoa o tenei pakanga ko te Ahiaruhe, ko te Pirau te kainga o N’Hikawera i rokohanga mai ai e te taua a Kaiwaru o N’Kahungunu o Heretaunga.

Ka patua i kona a Te Ota tuakana o Tamahau me to raua tuahine me Hinekura me a ratau tamariki. Na N’Hikawera a Te Iringa Pa i hanga engari he pa Tawhito ano no Rangitane, na i te wa o te taua a Ngapuhi ka hui nga iwi o Wairarapa ki runga kia N’Hikawera kia Tamahau ki Te Iringa, ko taua Taua na Tiakitai he ngakinga mate mo Pararakau, ko Nga Hapu i hui ki Te Iringa, ko N’Maahu, ko N’Rongomaiaiai, ko N’Hinewaka, ko N’Tukako, ko N’Hineraumoa, ko N’Hinetauira, ko Rakaiwhakairi, ko N’Tekirikohau, ko N’Rahukuraahawhitia, ko N’Moe, ko N’Muretu.

Enei Hapu katoa me o ratou tangata Rangatira tae katoa ki te aroaro o Tamahau, ko nga Hapu hoki tena nana a Whakapararakau i patu, kaore i roa te noho o enei Hapu ka hoki ia Hapu ia Hapu ki tona waahi ki tona waahi, ka noho ano ko N’Hikawera i roto o tenei pa.

Ko te take i huihui ai enei Hapu ki Te Iringa, ki runga kia N’Hikawera ki a Tamahau, kia ora ai i te taua a Ngapuhi, te take no te Toa o Tamahau me N’Hikawera i mua atu ki te whawhai ki te taua a Ngapuhi, a Te Rauparaha kia Amiowhenua, ka hinga a Ngapuhi ia N’Hikawera ki Tawhanga e toru tekau te hinganga, ko Tuterangipokipoki te Rangatira o Ngapuhi i hinga na Tamahau i patu he mea wero ki te Tokotoko, kariro mai nga pu i a Tamahau ko tetahi tenei o ana pu ko Te Kiri-o-te-peehi, kua whakatakotoria ki te aroaro o te Kooti, hei whakaatu mana i te Tohu Toa o tona Tipuna o Tamahau.

Na ka mate a Te Ota me Amowhakauru, ka puta te aroha o Tamahau kia te Keepa te Ranginohota ka mauria mai eia ki runga ki tenei whenua, hei whakakapi mo ona tuakana, ka page 21whakaukia ia e Tamahau ki runga ki tenei whenua, muri iho ka whakauria e N’Hikawera ko te take tena i whai paanga ai a Te Keepa ki tenei whenua. Na ko tona take ki te Uhiroa no Tuponga.

Na Tamahau a te Waewae i mau atu i Te Iringa whakamoea ana kia Te Meihana Nohotahuna i Pahaoa, na Tamahau anohoki a Haumaiterangi te Hakui o Hikawera i mau atu i Te Iringa ka whakamoea ki a Mahupuku i Pahaoa.

No muri o te matenga i Peehikatia te heke whakamutunga ki Nukutaurua ka heke te nuinga o N’Kahungunu me N’Hikawera, ko etahi i noho tonu o N’Hikawera i runga o te whenua nei tae atu hoki ki Pahaoa.

Na i te hokinga mai e te Heke i Nukutaurua i muri mai o te tau 1840 ka noho ano a N’Hikawera ki o ratou kainga tawhito i runga o tenei poraka me te whakanoho atu ano i etahi kainga hou ki runga ki tenei whenua me te u tonu ano o te noho me te mahi ki runga ki tenei whenua, na ratou hoki i tuku etahi waahi o tenei whenua ki te reti ki nga pakeha, timata mai i te tau 1846 tae noa mai ki naianei, ko ratou anake ki te tuku ki te reti, ki te tango mai hoki i nga moni reti, kahore ratou i whakararurarutia e etahi atu hapu ke atu.

4th. Ko te tuku a Terangikapakaru i Rangataua i Tauraka-punua kia Parikahoro hei kainga whangai mo Te Maruahi, ka riro tenei whenua ki a Parikahoro ka whanau ana tamariki nga taina o Te Maruahi, a Hinewera, a Hare, a Te Iwi, noho katoa ratou ki runga ki tenei whenua, i mau tonu hoki tenei whenua kia ratou tae noa kia ratou uri e ora nei.

Na i te tau 1849 ka mate a te Raro ka kawea e N’Hikawera ki te Ana a Uruhei kei Mangahuia he urupa tawhito no N’Hikawera, ka korero a N’Hikawera kia waiho tenei whenua hei urupa mo ratou, ka ngaro a te Raro ki raro ki te whenua ka whakahaua e Te Wereta kia topea a Taurakapunua, ka topea e N’Hikawera i timata atu te tope i Whakapautaha, ko nga tangata nana i tope taua waerenga, ko Hikawera, ko Natanahira, ko Wereta, ko Nopera, ko Te Ruaki, tane a Ripeka, ko Te Hawe, ko Te Aputonga (ko Himiona te Kai, raua ko Rota he kai karakia raua), ko Hemi Pihao, ko Take me etahi atu, ka mutu te whakaatu a Pene Taukata i te Ana a Uruhei, ka haere ratou ki runga ki te puke ki Te Toropapa a Katotihi, kamutu te whakaatu a Te Wereta i nga rohe rawhiti o te poraka nui o te tuku kia Nuku. Ka karanga mai ia kia Hikawera, kia Natanahira, kia Heremaia titiro atu o koutou kanohi te hiwi e tu mai ra ko Te Raeowharenga, te hiwi e takoto nei ko Taurakapunua, ko page 22Rangataua te Awa e takoto nei, ko te kainga tenei i waiho e Te Rangikapakaru ki tona tuahine kia Parikahoro hei kainga whangai mo to koutou Tipuna nana nei an mo Te Maruahi, ka ki a Te Wereta hei kaanga ahi mo koutou, ina hoki to koutou tuakana papa a te Raro kua tae mai ki runga ki te whenua nei takoto ai, ko te tukunga tenei a Te Wereta i tenei whenua kia Hikawera, kia Natanahira, kia Heremaia.

Na i te tau 1856 katahi ano ka tino topea te whenua nei a Taurakapunua, e N’Hikawera, tiria iho ano ki te taewa ki te Paukena na i te tau 1865 ka whakatika mai a Ripeka Owhakau ratou ko ana tamariki ka noho ki runga ki tenei whenua.

E tu mai nei ano nga whare i reira, kei reira hoki te whare o Penerope me Te Tipi, noho iho a Penerope ki Rangataua mate iho ano ki reira, i te tau 1867 ka mate a Penerope noho tonu iho a Ripeka me tona tane me Ihaka, me Te Wereta hoki, ki runga ki te whenua nei, ka haere ratou ki Taumata ka noho tonu ko Kerehoma te Raro ki runga ki Rangataua.

Ko te takiwa i mutu ai te mahi kai a N’Hikawera ki runga ki tenei whenua no te tau 1879.

Na N’Hikawera i pupuri enei whenua katoa i roto o ratou rohe i mau ai, i kore ai e riro i roto i nga hoko a etahi atu hapu a i runga hoki i te awhina tanga a nga komiti o Wairarapa i a ratou, me nga Rangatira. Kua whakatakotoria mai e N’Hikawera etahi pupapuka ki te aroaro o te Kooti hei Tohu mo te Tika o te whakaaetanga a aua Rangatira nga take o N’Hikawera ki tenei whenua katoa.

Na i runga i enei take katoa me nga take kei te aroaro o te Kooti mo te taha ki te kereeme, e tono ana ratou kia whakataua tenei whenua katoa ki a ratou, ko te kereeme tenei a Hikawera me nga tangata i raro i a ia mo nga Poraka o Ngawakaakupe, Tahuroa, Te Hauokoeko, me Rangataua.

Ko nga korero enei mo runga i te kereeme a Hikawera Mahupuku me N’Kahukuranui i raro ia ia mo te poraka o Te Takapau, o Pahaoa, me Wainuioru.

Ko Te Aokauwai 1st to ratou tipuna i pa ai ratou ki Pahaoa, ko ana Tamariki i noho tuturu ki tenei whenua ko Pupu, ko Hineteuru, ko Te Ruatoka, ko Ponehu.

I mau a Pahaoa ki a Te Aokauwai i runga i te raupatu kia N’Tipi.

Ko Te Rangiwhatiuo to ratou tipuna I mau ai a Wainuioru kia ratou i runga ano i te raupatu kia N’Tipi.

Ko te whakarapopototanga tenei o nga korero mo nga take o page 23tenei kereeme. Na ko tenei papa whenua no Rangitane no N’Tipi i te wa i mua tae noa mai ki nga ra i mua atu o te raupatu.

Na ka whakahaua mai e Takutai-o-tewhenua kia N’Kahukuranui, kia patua a N’Tipi. Ka whakatika a Te Aokauwai, a Kaitapapa, a Katotihi, a te Rangiwhatino me etahi atu, ka raupatutia a N’Tipi. Ka whakarauoratia a Kohere e Te Aokauwai, moea tonu tia iho hei wahine mana.

Ka mate a N’Tipi ka tangohia to ratou whenua e nga toa.

Ka roherohea e ratou te whenua o N’Tipi, ko nga rohe o te whenua o N’Tipi i riro i tenei raupatu. Timata i te Tawai karere rawhiti ki te hiwi ki Taumata-o-Tikaro, karere ki roto ki te awa o Tuhiohinekura kamau ki Ngapuketurua karere ki te Waihoroihika, te kauru o Whatipu, te kauru o Whaitiri karere i roto o te awa o Whaitiri, te Whangaioatekapinga roto, Te Whangaiotekapinga awa, ka ahu whakararo o taua awa ka puta ki Wainuioru ka ahu whakarunga o Wainuioru kei te Iringa-a-puhi te mutunga mai, ko te rohe ki te taha ki te ra o Pahaoa, ko te Kohuwai karere tonu i roto i te awa ka mau ki Panepane rere atu ki te Rewarewa karere ki roto ki Whatatuna ka mau ki te Puhara, karere ki Mangatoetoe karere whakararo o taua awa ka puta Te Mangaopatu, karere tonu i roto o Mangatoetoe ki tona ngutuawa ka haere tonu i roto o Pahaoa te Ngutuawa o Wainuioru, karere i roto o Wainuioru, Marama-i-hoea, Rarakahikatoa, Te Awaiti, ka mau ki te ngutuawa o Makatukutuku, ka rere ki Taramahanga, ka whati ki te mauru kamau ki te hiwi ki Te Umu-o-paroa karere ki te Rakaupuhi. Ko te rohe ki te taha ki te tonga, ko te Tawai ka ahu whakararo o Kaikaikuri puta tonu ki Pahaoa ka ahu whakararo o Pahaoa, Kauangaroa, te Kari, kamau ki te ngutuawa o Te Kohuwai ka tutaki nga rohe.

Ka riro ia Te Aokauwai raua ko tana tamaiti ko Kaitapapa ko te whenua e whakawakia nei, ko nga rohe, i te ngutuawa a Kaikaikuri te Tawai, Taumata o Tikaro, Ngapuketurua, te Waihoroihika tae noa ki te kauru o Whaitiri, Ka puta i tona ngutuawa ka puta ki Pahaoa, ka ahu whakararo o Pahaoa ka tutaki ki te ngutuawa o Kaikaikuri. Ka riro i a Te Rangiwhatino ko Te Kukume ko Kaihuka ko Tara-o-te Kawarau—ko Ngakonui te rohe o te taha ki te ra karere te rohe i te ngutuawa o Ngakonui tae noa ki tona kauru ka mau ki Tara-o-tekawarau. Te Kauru-o-puapuatapatu ka puta ki Wainuioru ka ahu whakarunga te ngutuawa o Te Whangaiotekapinga. Te whangaiotekapinga roto, Whaitiri, karere i roto ka puta ki Pahaoa ka mau ki te ngutuawa o Ngakonui. Kariro ia Katotihi, ko Te Ngu-page 24tuawa o Ngakonui ka ahu whakarunga o Pahaoa, Kaipiki, Onehunga, Te Ngutuawa o Wainuioru, Marama-i-hoea, Rarakahikatoa, Te Awaiti, Tarainga, te ngutuawa o Puapuatapatu ka piki i roto o taua awa ka mau ki Tara-o-tekawarau ka haere ki te kauru o Ngakonui ka puta ki Pahaoa. Ko tenei whenua na Katotihi i whakahoki ki a Kohere ki te wahine tuarua a Te Aokauwai, No N’Tipi. Ko te ingoa o tenei whenua ko Tawhanga, ko Puketuroto. Ko te whenua i a Te Harapaki, kei te ngutuawa o Makotukutuku tae noa ki te Iringa-a-puhi. Ko tenei whenua i whakahokia e Te Harapaki kia Ponehu raua ko Te Ruatoka ki nga uri a Kohere.

Ko Wainuioru ko tetahi o nga poraka e kereemetia nei i mau tonu kia te Rangiwhatino tae noa iho ki ana uri Mokopuna. Engari no te wa i a Hikawera raua ko Heremaia nei ka whakaurua e raua nga uri o Kohere ki roto, ko nga rohe tika mo tenei poraka. Timata i te Ngutuawa o Whaitiri, ka ahu whakarunga o Pahaoa, te Ngutuawa o Ngakonui, ka ahu whakarunga tae noa ki te Kauru ka mau ki Tara o te kawarau te kauru o Puapuatapatu, karere whakararo ka puta ki te awa o Wainuioru, ka ahu whakarunga o taua awa, te Ngutuawa o te Whangai o te kapinga awa i te rohe o N’Hikawera, karere i te Raina a N’Kahukuranui me N’Hikawera, kamau ki te Whangaiatekapinga roto ka puta ki Whaiteri karere atu ki te Ngutuawa ka tutaki ki Pahaoa.

Na i te mea kahore he keehi Tawari mo tenei whenua e tono ana a Hikawera kia whakataua tenei whenua kia ratou ko ona hoa i raro ia ia.

Ko Te Keehi tenei a Hikawera Mahupuku mo Wainuioru.

Ko nga rohe tuturu o te Kereeme a Hikawera Mahupuku, mo te Poraka o Pahaoa. Ka timata i te Ngutuawa o Whaitiri, ka ahu whakararo o te awa o Pahaoa te Ngutuawa o Kaikaikuri, ka ahu whakarunga o taua awa ka mau ki te Ngutuawa o te Tawai i te rohe a N’Hikawera ka haere i roto o te Tawai kamau ki Taumata-o-tikaro, Tuhiohinekura awa, Ngapuketurua, te Waihoroihika puna wai, karere i te taha rawhiti o te Waiahupuke, Te Kauru o Whatipu, Te Kauru o Whaitiri, ka rere whakararo o taua awa ka puta ki Pahaoa ki te timatanga, ko nga uri a Te Aokauwai e tika ana ki tenei whenua ki te Takapau, ko Pupu tae noa ki ana uri, ko Hineteuru, tae noa ki ana uri, ko te Ruatoka me Ponehu tae noa ki a raua uri.

I noho tuturu tonu iho ia Pupu, tae iho kia Te Rangikaromarire tae iho ki a Tamahaereata ratou ko ona taina tae noa ki a Te Rangipuataata raua ko Rawinia, noho tonu iho i a page 25Hineteuru tae iho ki Paka, tae iho ki a Te Rangikatioro ratou ko ona Tuakana, tae iho ki a Te Meihana, ki a Hakopa, ki a Tamati Takaroa, ki a Mahupuku, ki a Hikawera ma, me o raua tuahine me Pene Taukata me etahi atu o ratou.

Kua korerotia e Hikawera me nga kai korero o te taha ki a ratou o ratou taupahi, nga koutu aruhe, nga pa tuna nga tarake, me era atu tohu a ratou kei runga o tenei whenua.

Na i te wa e noho ana nga kaumatua ki reira ka tukua he Kaihaukai e N’Kahukuranui kia Hiwaru kia Te Kawekairangi. Ko nga kai o taua Kaihaukai, he Pititi, no Ngaipu.

Na te Raro raua ko Te Rangipuataata i tope a Ngaipu me Te Takapau i te wa i hoki mai ai raua i Poneke i te kawe i a Te Kakapi, tamahine a Te Wharepouri, i mua atu o te wa i hoki mai ai te heke i Nukutaurua, na i te wa i heke ai nga Heke ki Nukutaurua i noho tonu etahi o N’Kahukuranui ki Pahaoa, hoki mai te heke e noho tonu ana ratou i reira. I muri i tena ka mahi witi ratou ki Te Takapau tukua atu aua ki a Tarawa, utua mai ana ki te hoiho, na Hikawera tenei whenua i reti kia R. Weretene, nana hoki i pana te reti a Te Keepa raua Ko Horomona i runga o tenei whenua, nana hoki i tuku, ki a Anaru Tuhokairangi mana e reti tenei whenua i muri iho hei whakaritenga mo te kupu a Kaitapapa kia whakahokia mai ona iramutu ki roto ki Pahaoa whangai ai, ara a Tumatakokoi raua ko Te Aokauwai. Hei whakaritenga hoki mo te kupu a Pene Taukata kia whakaaro kia Anaru.

Na i runga i enei take me nga mea kei to aroaro o te Kooti mo tenei kereeme e tono a Hikawera ki a whakataua tenei whenua ki a ia me nga tangata i raro i a ia. Ko to keehi tenei a Hikawera Mahupuku me nga tangata i raro i a ia mo te Poraka o Pahaoa.

Ko nga kupu whakahoki a te taha ki te kereeme mo runga o nga korero a te kereeme a Tunuiarangi me nga tangata i raro ia ia.

Kahore tenei whenua i uru ki roto o nga rohe o te tuku kia Mahanga, kahore anohoki a Tuteahunga raua ko Kahukuranui i tae mai ki runga ki tenei whenua noho ai, e tika ana i riro ki a Te Aokauwai matua te mana o tenei whenua kahore i te take tipuna, engari i te take Raupatu o N’Tipi.

Ko nga uri o Te Aokauwai i pa ki tenei whenua, ko nga Tipuna o te taha ki a Hikawera ma, kaore etahi o nga uri o Te Aokauwai i pa ki tenei whenua, ara nga Tipuna o nga kai Tawari.

Ko nga uri o te Kai kei roto o te Poraka o N’Hikawera o ratou paanga kahore i pa ki Pahaoa, ko nga uri o te Uma-page 26uma i noho ki Te Whiti, ko nga uri o Te Rangikapakaru i noho ki te pito ki te ra o Maungarake, ki ke Koangaumu tae atu ki Tupapakurua, kahore i noho ki Pahaoa.

Ko nga uri a Kaipaowe raua ko Te Nohangatepono, ko Te Rongomataotao ko Tauhokotahi he tangata rongo nui ena ki roto ki Tupurupuru noho tonu atu i runga i te whenua i tukua e Te Hikutoto ki a Niunga ara ki Te Papari, ki Torehe, ki Tupurupuru. Kahore i noho ki Pahaoa. Na Meremere ko Tukiterangi, ko Hehe, ko Toihau, enei tangata he tangata nui ki roto ki Tupurupuru, kahore i noho ki Pahaoa. Ko Kaipaowe tae noa ki ona uri ko Tupurupuru to ratou kainga tuturu tae noa ki te tau 1841 kahore i noho ki Pahaoa, ko Te Waewae anake na Tamahau i mau atu i Te Iringa ki Pahaoa hei wahine ma Te Meihana Nohotahuna, ko te urunga o nga kai tawari ki te riihi i tenei whenua no te tau 1877 kahore i mua atu, te take na Ngairo, he whakararuraru nana i nga paanga o te taha ki te kereeme. Eki ana hoki te taha ki te kereeme ko nga ingoa anake o nga uri mokopuna a Kaipaowe raua ko te Umauma i mau ki te pukapuka riihi, ko nga tinana kore rawa i noho ki Pahaoa.

He nui nga korero a te taha ki a N’Kahukuraawhitia me te taha ki a Te Whatakorari e whakahe ana mo te rironga o Pukeatua ki roto ki nga rohe o N’Hikawera, me te ki mai hoki ko te Keepa Oraora tetahi kaumatua e whakatika ana ki te rohe a te Whata e rere nei i te Tuatua, o te Hiwi.

Na i te wa i whakatakototia ai e Te Manihera Maaka etahi pukapuka i kiia e ia na te Keepa Oraora nga korero o roto o taua pupapuka, engari ko ia ko Te Manihera te kai Tuhituhi i Waikekeno i te tau 1886, ko taua pukapuka e tuara ana i nga korero a N’Hikawera me etahi waahi o a ratou rohe, otira i tu mai te kai whakahaere o N’Kahukuraawhitia ki te whakamahara ki te Kooti kia kore nga korero o taua pukapuka e whaka urua ki roto ki nga whiriwhiringa a te Kooti mo tenei kereeme, i runga i te maharahara o te kai tono ehara aua korero i a te Keepa, whakaaetia ana e te Kooti taua tono. Otira no muri iho ka kitea e te Kooti tetahi pukapuka a te Keepa, no nga tau o mua, engari kei roto i nga pukapuka o te tari o Poneke e takoto ana, ko nga korero o tenei pukapuka e whaka tuturu ana i Pukeatua he waahi no Ngawakaakupe.

Ko nga kupu enei o taua pukapuka: —

"Pepuere 18, 1859.

"Haere ra e taku reta kia Herangi, kei Makawiu ranei koe, kai wea ranei, e ta tenei ahau ka tae mai ki Ngaipu nei ka tae page 27mai ahau ka hoki koe i runga i nga wakawainga a te tangata, e ta, he kupu tenei naku kia koe, noku tenei kainga i tukua na kia koe a Kaikaikuri a Pukeatua, e ta, kia mohio koe ko Pukeatua he waahi no Nga wakaakupe kei te tapu tena kainga, ko te tuku na e he ana, mehemea ko an tetahi i konei kahore au e pai inahoki noku tonu tenei kainga, no te tangikai o Takutai kapatua oku tipuna a Ngati Tipi no kona i mate ai e hara i te tangata i patu naku ano, e ta, i mate tetahi taha i ora ano tetahi taha, ko te taha ora ano tenei e korero atu nei kia koe, e ta, kia rongo koe ko te papa o te wai o Pahaoa ia ia i te tangata nana i tuku kia koe ko uta ia au, kia rongo koe, kia rongo, kaua e hoatu nga moni. Na to hoa aroha.

"Na Te Kepa."

Na ka kitea ki nga korero o tenei pukapuka e rereke ana nga korero a Te Kepa mo Pukeatua i nga korero a etahi o nga kai korero o nga Keehi tawari nei, ara he waahi a Pukeatua no Ngawakaakupe.

Na i mua ano o te whakapuakanga a te Kooti i tana whiriwhirianga me tana whakataunga mo enei Poraka kei tona aroaro, me puta he kupu ma te Kooti mo runga i etahi o nga korero o mua o te wa i tae mai ai a N’Kahungunu ki Wairarapa nei me nga raruraru i ara ake i waenganui i a ratou ko Rangitane i nga wa i muri iho.

Na i roto i nga korerotanga o mua ake nei a nga kai korero i te aroaro o tenei Kooti ko nga korero e tauriterite ana. Koia tenei, ano ka tukua nga waka a Te Rangitawhanga ratou ko ona matua kia Te Rerewa, ka tukua e Te Rerewa te whenua kia ratou hei utu mo nga waka, ko nga rohe timata i Okorewa rere tonu ki Aorangi. Te Ruakokoputuna, Huangarua awa, ka rere ki te mauru, Te Ahirarariki, Te Tutu, Te Tawaha, Tauhereinikau, Otauira, kawhati ki te Tonga Karere i te Poho, o, Tararua ka tae ki Kiriwai ka whati whakaterawhiti ka rere i te taha tai ka tutaki ki Okorewa.

Ko nga whenua i waho o enei rohe i mau tonu ki a Rangitane, na i te wa i takatu ai a Te Rerewa ratou ko ona hoa mo te haere ki te Uruoteika, ka poroporoaki iho ia ki a Te Rangitawhanga. E Rangi hei konei, mau te whita kia Rangitane tena au te hoki na, ma Rangitane te whita kia koe e kore au e hoki mai.

[Ko te ritenga o tenei kupu mo nga pakanga mehemea ka ara ake i waenganui i nga iwi e rua.]

Ka riro a Te Rerewa, ka noho a N’Kahungunu ki runga ki te whenua i tukua ki a ratou, ko etahi e ki ana i puta ano etahi page 28o Ngatikahungunu ki waho o nga rohe o te tuku a te Rerewa kotikoti whenua ai, otira, ko te tino taahutanga o te korero, ara i mau tonu nga whenua i waho o taua rohe kia Rangitane, a he Tokomaha o Rangitane i noho tonu ki te takiwa o Wairarapa kahore o ratou wehi kahore hoki o ratou hiahia ki te haere ki te whakarere atu i to ratou whenua. Na i muri o te haerenga o te Rerewa, ka tahi ka ara ake he raruraru i waenganui o enei iwi e rua. Ka kohurutia a Te Aoturuki o N’Kahungunu e Rangitane, ka Raupatutia a Rangitane e N’Kahungunu ka hinga te Parekura tuatahi, ko Orongorongo, ko Te Whakaotinga a Ika, ko Okahu.

Kamate i konei a Rangitane, katahi ka tangohia e te Rangitawhanga ratou ko N’Kahungunu nga whenua i waho o te rohe o te tuku a te Rerewa, mai auo i Te Whanganuiatara tae atu ra ano ki Waingawa.

Ko tetahi korero no muri o taua raupatu ka whakatika a Pouri raua ko Rakairangi ki te tango whenua mo raua i te takiwa o Maungarake, o Makawhiu.

Ko te whenua i waenganui o Kiriwai ki Te Whanganuiatara na Te Rangitawhanga i tango, ko ana Tamariki i noho ki roto ki tena rohe ko Kutikutirau raua ko Turanganui.

Ko nga take tenei i ki ai nga kai korero i enei korero kua ngaro te mana o Rangitane ki nga whenua i Wairarapa nei.

Otira he Tokomaha e korero ana, kahore te mana o Rangitane ki ona whenua i ngaro i te Raupatu.

He tika ano aua Raupatu engari kahore te whenua i tangohia.

Na, runga i te Taupatupatu o enei korero ka tahuri nui te Kooti ki te kimi kia mohiotia ai ko tehea o nga korero e rua te mea i tuturu, ko te riro ranei o te whenua ia N’Kahungunu i runga i te Raupatu, i mau tonu ranei te mana o Rangitane ki aua whenua.

Kitea iho e te Kooti, ko nga whenua i te rohe i te Tutu tae atu ki Waingawa, me Maungarake, i te wa i whakahaerea ai nga whenua o roto i taua takiwa i te aroaro o nga Kooti o mua no Rangitane nga take kaha ki aua whenua, a ko etahi o aua whenua he mea tuku na Rangitane kia N’Kahungunu, i etahi takiwa roa noa atu i muri mai o te whawhai i Okahu.

A ko etahi o aua whenua i mau tonu kia Rangitane mo nga whakapaparanga nui noa atu i muri iho o te taenga mai o N’Kahungunu ki Wairarapa nei.

No reira ki te whakaaro o te Kooti kahore e tika te korero e kiia nei i riro nga whenua o Rangitane e takoto ana i te page 29takiwa o Te Tutu, Waingawa, Maungarake tae mai ki te whenua e whakawakia nei i te Raupatu a N’Kahungunu i Okahu, engari i mau tonu kia Rangitane, a na ratou ano i tuku nga waahi o aua whenua i tukua e ratou kia N’Kahuhungunu i muri iho.

Na kua tae tenei ki te wa hei whakapuakanga ma te Kooti i ana whiriwhiringa me tana whakataunga mo runga o nga kereeme katoa e takoto nei i te aroaro o te Kooti mo enei whenua e mau ake nei i te mapi.

A ko aua whiriwhiringa me taua whakataunga ka whakapuakina i raro iho nei, ara.