Mo Nga Kereeme i Raro i a Hikatoa Raua ko te Whakaohonga.

Inaianei ka whakaarohia e te Kooti nga kereeme a nga Whanau a Hikatoa raua ko Te Whakaohonga kia whakataua ki a ratou tena wahi o Maraehara Poraka whaka-te-rawhiti o Pohatukarekare.

Ko Te Hati Rairi raua ko Hakaraia, nga kai-whakahaere mo te Whanau-a-Hikatoa, e kereeme ana ko taua whenua na Te Rarawa, rangatira o te Whanau-a-Hinepare, i mua, a, i [unclear: muri] iho i te raupatutanga, i whakahokia te whenua e Rautaupare ki a Hikatoa raua ko Te Whakaohonga.

Ko te Whanau-a-Te Whakaohonga e kereeme ana ko te whenua i whakahokia ki a Te Whakaohonga anake, engari i puritia e Hikatoa tetahi wahi.

Ko te mea tuatahi kia whakaarohia, koia tenei:—I a wai tenei whenua i mua atu i [unclear: te] raupatutanga e Ruataupare?

I roto i nga korero e tino kitea ana kahore a Te Rarawa i noho ki runga ki tenei whenua, tae atu ki ona tangata. I roto i nga korero a Mere Karaka raua ko Hemi Tapeka, i a ratou hoki ko nga kai-kereeme, e tino marama ana ko te hunga e huaina ana inaianei ko Ngatimahanga nga tangata i noho ki Tutemahurangi Pa i mua tata atu i te wa i kohurutia ai a Kiterangi raua ko Kowhaki, a ko Kiterangi i patua ki reira.

Ko Neho Kopuka, mo te taha ki te Whanau-a-Te Whakaohanga e mea ana na Tawara, tuahine o Te Rarawa, te whenua, (kua oti nei te whakaatu atu i ena korero ki runga ake nei), engari e whakaae ana ia he tika i noho a Ngatimahanga ki Tutemahurangi.

Tena ano hoki tetahi take nui atu i tera e whakaarohia ai he tika i nga kai-kereeme tenei whenua i mua, ahakoa pehea ranei pehea ranei ta ratou whakaingoatanga i a ratou, koia tenei:—I te wa i tae atu ai te rongo ki a Ruataupare kua kohurutia a Kowhaki, ka whakatika, ka karanga ia ki ona whanaunga kia ngakia te mate o tona tungane, a ka mea ia, "Patua te peka kainga, ko te peka tangata kia ora." I te mea ka whakatika te ope, ka whakaaro a Tuwhakairiora, ko tona tamahine kua noho ki a Te Rarawa, a ko tona tamaiti, a Te Aowehea, te tangata nana i kohuru i a Kowhaki,—katahi ka tonoa e ia tetahi o ona tamariki, a Tinatoka, kia haere ia ki te whakaatu atu ki tona taokete tena te ope te haere ake ana ki te raupatu i tana whenua.

page 6

Haere ana a Tinatoka, otira ehara i te mea ko te whakaatu i te kupu anake i oti i a ia, ka haere hoki ia, me te ope a Te Rarawa raua ko Te Aowehea, ka tutaki i te ope a Ruataupare ki Makirikiri, i reira ka araitia e ia taua ope kia kaua e raupatutia te whenua a Te Rarawa. Me penei ke te kupu—I tonoa a Tinatoka kia araitia te raupatu i te whenua a Te Rarawa, a i kaha ai ia ki te aria, otira i tukua katoatia e ia tenei poraka kia raupatutia, te take, he take tika hoki taua take, koia tenei:—E hara i ona hoa taua whenua. Muri iho, ka whakaturia e Tinatoka he rahui i tetahi wahi e huaina ana ko Turanga-rahui te ingoa hei tohu mo te rohe whaka-te-hauraro i te whenua o Hinepare.

Kihai rawa i rite nga korero a nga kai-tawari mo runga i nga mea nunui, otira e whakaae ana ratou katoa ki te tika o nga kai-kereeme ki runga ki te whenua mehemea ka whakaae ratou ki te uru ki raro i te mana o nga kia-tawari.

Ko Hemi Tapeka raua ko Mere Karaka e mea aoa i a Te Rarawa tenei whenua i mua, a i whakahokia ano ki a ia.

Ko Te Hati Rairi raua ko Hakaraia e whakaae ana he tika i a Te Rarawa to whenuai mua, engari e ki ana raua i whakahokia ki tona tamaiti, ki a Hikatoa, raua ko Te Whakaohonga, he wahine tena e kitea ana kore rawa he take tika, take paanga ranei, ona ki te whenua.

Ko Paora Haenga raua ko Neho Kopuka e mea ana i a Tawara te whenua i mua, ai whakahokia ki a Te Whakaohonga anake.

Kore noa iho i rite enei kauwhau tetahi ki tetahi, a e tino marama ana ko ia kai-tawari ko ia kai-tawari i hanga i te korero i maharatia e ia he painga mo tona keihi.

No roto i nga uri katoa o Hinepare, ko Tawara anake i noho ki runga ki tenei whenua, a itemea no Ngatimahanga ana tane e tino marama ana te take o tona noho. E tonoa ana te Kooti kia whakaponohia tetahi tikanga rere-ke rawa, ara:—I hoatu e Ruataupare te whenua o te iwi e whanaunga tata ana ki tona tungane, ki a Kowhoki, ki nga iramutu o te tangata nana ia i kohuru, ko Hikatoa hoki te tamaiti o te tangata nana i tautoko i taua kohuru.

Na, ko te mea kia whakaarohia inaianei, koia tenei:—I whakahokia tanei whenua ki a wai? Ki mua i te whakahokinga i tena patai, ka whai kupu torutoru te Kooti mo runga i te ingoa kua whiriwhiria e nga kai-kereeme hei ingoa mo to ratou iwi.

Ki ta te Kooti whakaaro, he ingoa hou taua ingoa, a Ngatimahanga, a ko taua iwi e mohiotia ana i mua ko Ngaitane, ko Ngatinua hoki. Kua whakaaetia mai e Te Hāpi Haerewa kahore rawa he tangata inaianei no Mahanga anake, a kua whakaaturia i roto i nga korero ko nga tangata o te taha e whakahaerengia ana e ia ko ratou te tuturu o Ngaitane me Ngatinua, a ko aua iwi te hunga i kawe kai ki a Ruataupare i muri i te raupatutanga, e ai nga korero a Hemi Tapeka ratou ko Mere Karaka, ko Neho Kopuka me nga kai-kereeme.

Ki ta te Kooti whakaaro, i aua iwi, i a Ngatiane me Ngatinua, te whenua i mua atu i te raupatutanga, a i whakahokia ki a ratou ano, a nohoia ana e ratou anake tae noa mai ki naianei.

Ko nga taha e rua o te keihi e whakaarohia ana inaianei kua whai kupu mo tetahi rohe e kiia ana i whakatakotoria ki waenganui i a Te Whakaohonga raua ko Hikatoa, otira e pa ana he mate ki a ratou itemea kihai i rite nga korero a nga kai-korero o te keihi kotahi—ehara i te mea e taupatupatu ana ratou i a ratou ano mo runga i te rohe anake, e pera ana ano ratou mo runga i nga tangata na ratou i whakatakoto taua rohe. E ki ana a Neho Kopuka he tika te whakatakotoranga rohe na Tahuumu raua ko Te Hikitai i whakatakoto, a kihai tetahi tangata o te Whanau-a-Te Whakaohonga i uru ki roto ki taua mahi. Ko Paora Haenga, no roto i taua kereeme ano, e ki ana na Hikatoa raua ko Te Whakaohonga i whakatakoto taua rohe. E mea ana a Neho Kopuka ko Takimoana raua ko Hineauta nga tangata tuatahi o nga uri o Te Whakaohonga i noho tuturu ki runga ki tenei whenua. E mea ana a Te Kooti Pakura ko tana i rongo ai ia ko Te Rangimatemoana te tangata tuatahi o roto i tena kawai i noho ki reira, a ko Hemi Tapeka ratou ko Mere Karaka me Te Hāpi Haerewa e mea ana heoi anake te whenua a nga uri o Te Whakaohonga ko tena wahi whaka-te-hauauru o Pohatukarekare, he mea pare na Kautaharua. No runga i te marenatanga a Te Rangimatemoana ki a Mairanga, o Ngatimahanga, e marama ai te whaitaketanga a tena tangata ratou ko ona uri ki tenei whenua. Mehemea ka whai tikanga kia peratia, ka taea te whakaatu i nga korero whakaaro-kore maha maha noatu kua whakapuakina i roto i tenei keihi. E mea ana a Te Hati Rairi heoi anake te take i noho ai a Te [unclear: Rangimatemoana] ki Te Koutu, ko te kapinga i tona wahi katoa i roto i tenei poraka i te ngaherehere, kahore hoki he wahi atea hei nohoanga mona. E ki ana a Te Kooti Pakura, i a ia e korero ana mo taua mea,—"I toku wa, ka noho a Ngatiahi ki Pikopiko." Na, e mohiotia ana ko tena wa no muri tata tonu i te wa i korerotia e Te Hati, a tera ano hoki te korero hei whakaatu mai i te nohoanga o tena wahi e kereemetia ana mo Te Rangimatemoana i tona wa ano.

page 7

Ki ta te Kooti whakaaro, kahore he rohe i whakatakotoria ki waenganui i a Hikatoa raua ko Te Whakaohonga ki runga ki tenei whenua, tatemea tera ano te take nunui i kore ai he rohe pera, he kore ano na aua tupuna i whaitake, i whaimana ranei, ki runga ki tenei whenua.

I roto i te whakahaerenga i tenei keihi i te aroaro o te Kooti, kua kitea he take tika mo te kupu a Te Hāpi mo te nuinga o nga kai-tawari, i a ia i ki e mahi kamupene ana ratou ki te turaki i a ratou ko ona hoa. Ko ia ropu ko ia ropu o ratou kua whakatu he keihi motuhake mo tetahi wahi o te poraka, me ta ratou kereeme hoki i te paanga ki runga ki te poraka katoa, he mea kia uru ai ratou ki roto.

E kore rawa e taea te whakariterite i te ahua o ta ratou whakahaere i te tau 1880, me nga tau e rima i muri iho, ki ta ratou whakahaere inaianei. I taua tau kua retia tenei whenua ki tetahi Pakeha mo te £100 i te tau, a ko enei tangata o nga kai-kereeme i whakaturia i reira hei kai-tango i nga moni reti, ara, ko Pineaha Haerewa, ko Tuteri Mautoko me Haira Popata. Ko Erana te Umutara hoki tetahi, engari e kiia ana i whakaturia ia mo tena wahi whaka-te-hauauru o Pohatukarekare e huaina ana ko Te Titoki-a-Te Whakaohonga. Ko nga rohe o te wahi i retia e whakaaturia ana i roto i te pukapuka riihi kua homai e Paratene ki te Kooti, a e rite tonu ana ki nga rohe i runga i te mapi i te aroaro o te Kooti. Heoi anake nga ingoa rohe i whakahengia ai ko nga rohe o Pukemanuhiri Poraka, a patua ana. Kihai i whakapuakina he kupu whakahe i taua wa tae noa ki nga tau e rima i pahemo mai i muri iho, a i roto i aua tau kua riro atu i nga kai-kereeme nga moni reti, a na ratou i whakahaere aua moni; engari i te tau 1886, ka tono a Wi Keiha, te tangata e kitea ana nona te paanga iti rawa ki Maraehara, ka tono ia ki a Tiati Make kia tuhia he kupu whakatupato ki a Ropitini, kia kaua ia e whakaputa i te moni [unclear: roti]. Na, e tino marama ana, no te tau 1880 tae noa ki te tau 1886 i whakaaetia ai e nga kai-tawari te take tika a nga kai-kereeme ki tenei whenua. Ko Neho Kopuka anake o ratou te tangata i mohio he take tika tona kia uru ai ia ki te tuhi i tona ingoa ki te pukapuka riihi, a tuhia ana e ia. Ko era atu tangata o nga kai-tawari, kihai ratou i haina i te riihi, a kihai hoki ratou i tahuri ki te whakararuraru i nga kai-kereeme na ratou i haina taua riihi—otira, e marama ana, kihai ano ratou i kite noa i tena takiwa he kereeme ta ratou ki tenei whenua; me whakarite ranei ki ta Te Hāpi i mea ai, kihai ano ratou i kite noa i ta ratou kamupene. He kereeme ano ta Neho Kopuka ki te whenua, ratou tahi ko nga kai-kereeme, engari kahore ona kereeme motuhake i ta ratou. Ki ta te Kooti titiro, kahore rawa he take paanga a Paora Haenga ki te whenua. Kitea ana, heoi anake te ahua o tona noho, i noho ia ki tona tupuna, ki a Tamati Mokoera, a e ki ana hoki a Paora kahore he take a tena koroua ki te whenua. Mehemea he kereeme ta Hakaraia, ta Te Hati Rairi ranei, kei roto ia i ta nga kai-kereeme—kahore a raua kereeme motuhake i ta ratou. Na reira ka patua enei keihi e rua, ka tukua ki raro.