Kehi o Mangaohane

Kehi o Mangaohane.

I runga i te whakataunga i tenei keehi e toru nga tono whakawa tuarua i tukua mai hei whiriwhiri maku.

Na Te Hiana te tono tuatahi a ko nga take enei.—

1.	"Ko te tangata e whai paanga ana ki te whenua he tamaiti."
2.	"I hiahia ahau maku tonu te keehi e whakahaere notemea ko ahau tona kai-tiaki."
3.	"Na te kooti taku tono i turaki me te ki mai ano a te kooti ma te tangata maori ano te keehi o taua tamaiti e hapai."
4.	"Kaore au i kite i tetahi kai-whakahaere maori maku a ko te tamaiti anake i tukua ki a korero e te kooti, a i runga i tona tamari-kitanga kaore ia i ahei ki te whakamarama i ona paanga."
5.	"Notemea kaore ona kai-whakahaere no reia ahakoa tika te whakataunga ki etahi, kaore i marama mo te taha ki a ia."

E pouri ana ano au mo te kore kaore i tino pai te whakawakanga o te keehi a Te Hiana i runga i tona mana tiaki, otiia e hara tena he i etahi o nga keehi o roto i taua whakawa, a e kore e tika ma kona e tu ai he whakawa hou e tau noa ai he taimaha ki runga ki a ratou; mehemea i tau he mate ki tetahi hunga katahi ka tika; engari e ki ana nga Tiati na raua ano i uiui nga take o taua tamaiti a kitea ana e raua kaore tahi.

Tetahi e kore ano au e ahei kite whakaae i te whakawa tuarua i ruga i taua tono notemea ko te ingoa i tuhia ki taua tono ko "Hone Hiana Kai-tiaki, &c." Kei te herea taku mana e te rarangi 47 o te ture e mea nei—kite whakaaro tetahi maori he mate tona me tuhi e ia tetahi tono—na, e hara a Te Hiana i te tangata maori.

I au e whakakore nei, ara, e ki nei kaore aku mana ki te whakaae whakawa tuarua i runga i taua tono e mea ana au me kaua taua whakatau a te kooti e waiho hei tauira e whakahaerea ai he mate mo taua tamaiti i roto i etahi atu keehi.

Ko te tono a Winiata te Wharo me etahi atu e whakatakoto roa ana i nga take i maharatia ai e ratou na reira ratou i mate ai; engari ko te whakapotonga o aua take koia tenei,—

1.	"Kaore i whakawakia te katoa o taua poraka."
2.	"Ko Takuta Pura Roia o Renata i noho tonu i te taha o te Ateha a i korerorero ki a ia i te wa e whakawakia ana taua poraka."
3.	Ko nga huarahi o te whakatau kihai i hangai ki runga ki nga korero i korerotia ki te aroaro o te Kooti."

Mo runga i te take tuatahi, kei te whakamanaia ano e te ture te kooti kia pera me tenei e whakahengia nei.

Mo te take tuarua. E tika ana ano, te kimi hoki a Te Pura i tetahi atu nohanga mona, a, noho nei i te taha o te Ateha te kapi tona waha; otira e kore ano au e whakaae i te whakawa tuarua i runga i tena huarahi notemea he reo maori a Te Wiremu i rongo ia i nga korero katoa a Te Pura raua ko te Ateha a e mea ana ia ko a raua korero kihai rawa i pa ki nga mea e whakawakia ana.

Mo te take tuatoru. E mea ana nga kai-tono i he te whakatau a te kooti, ki au he tika ta te Kooti.

Ko te tono whakamutunga ko ta Airini e ki ana ia.—

1.	"Kei te he te whakatau a te kooti e mea nei he paanga to Renata me etahi atu kai-tono i roto i taua poraka." " Tenei nga take i he ai." (a.) "He maha nga tau i mua atu o te tau 1840 tae noa ki te whakamutunga o te tau 1844, e noho herehere ana a Renata Kawepo ia Ngapuhi i Pei Whairangi (b) tetahi, i te wa e whakawa ana te kooti me mahara tonu ia kei te tu tonu tona whakawa i te tau 1841, a me titiro ki nga take o reira mehemea tonu nei kei tona aroaro i naianei e whakawa ana."
2.	"Kaore he take o Ngati Whiti ki taua poraka."
3.	"I runga i te whakariteritenga i nga ingoa o nga tangata e tika ana kia uru ki taua poraka, i whakaurua etahi tangata kihai rawa nei i whai paanga, take, pewhea ranei, ki taua whenua; a i whakakorea etahi tangata i roto i taua poraka e tika ana kia uru i runga i nga tikanga maori." Mo runga i te take tuatahi e korerotia nei kei te whakaaetia te hereheretanga o Renata, a, e whakaae ana ano hoki au ki te ture o te tau 1841 e pa nei ki nga take maori. Engari, e kore au e whakaae ki tera ki, kite riro herehere te tangata i te mea e whawhai ana ia ki nga hoa riri o tona iwi ma kona e ngaro ai ona take whenna, penei me te tangata nana tonu i whakarere tona iwi a kihai i noho hei hoa mo ratou hei tiaki i o ratou tinana i o ratou whenna.

I mea a Te Makarini te Roia o Airini kia tukuna ia kia whakaara mai i etahi korero hou, mana e whakapumau ki etahi pukapuka oati: ko taua korero hou he mea kaore a Renata i te whawhai ki nga hoa riri o tona iwi engari he whawhai whanaunga. He tango nana i te whenua katoa o te iwi ki a ia, a e hara i te mea na wai ia i herehere, engari na etahi tonu o tona iwi me nga iwi awhina i a ratou e whawhaitia ra e ia. Kaore he tikanga i naianei kia tirotirohia te pewheatanga a te kooti mehemea i tukuna ena korero kia puta i te tuatahi, heoi tenei whiriwhiri aku i te tono whakawa tuarua kei nga korero anake i puta i roto i taua whakawa, kaore i runga i etahi korero hou e whakaarahia mai ana i naianei, a e rereke ana i nga korero tuatahi a taua kai tono. Tera ano etahi korero nui a Te Makarini i whakahua ki nga whakataunga o mua a te kooti e whakatakoto nei i tenei ritenga na,—kite whakawa te kooti i tetahi whenna me mahara ia penei kei te tu tonu tona whakawa i muri tata iho i te tau 1840.

Na kei te tika ano taua ritenga ki te nuinga o nga keehi, mehemea hoki no te 1841 i tu ai te kooti kua ngaro ano te taha ki a Renata; otiia ki taku whakaaro e rereke ana te keehi a Renata i etahi atu keehi e mohiotia ai taua tikanga pera, notemea hoki kei te whakaae ano nga taha e rua ki taua rereketanga penei ka mate tetahi tangata whai take, a, he maha ona uri i waiho iho, ka rite tonu te tu o ia uri ki to ratou tipuna kua mate ra.

Mo te take tuarua—kaore i taea te whakaatu mai te taha i he ai te whakatau a te kooti ki a Ngati-whiti.

Mo te take tuatoru, a, whakamutunga hoki; kei te ahua whakaae ano a roto i au ko etehi o nga tangata na raro i te mana o Renata Kawepo i uru ai, kaore i rite rawa kite ahi-ka-roa i kiia ake nei e te whakatau a te kooti hei ritenga uru mo te tangata. Engari ahakoa i tika i pewhea ranei tenei wawata aku e kore ano au e whakaae kia whakawa tuaruatia tenei keehi, notemea i roa rawa hoki te whakawakanga me te nui o nga moni i pau, a mehemea hoki he wahi ano i hapa i runga i tenei take e korerotia nei ka taea ano tena te whakahaere e te kooti roherohe.

Tenei ano kei roto i te whakatau tetahi whakahuatanga ki nga kupu mihi mo Renata i roto i te whakataunga o Pukehamoamoa. E tika rawa ana taua mihi errgari kote whai tikangatanga ki tenei keehi kaore e marama i au. Ki taku titiro i whakahuatia taua mea mo runga i te ki a tera taha na te hereheretanga o Renata i ngaro ai tona take whenua, kati, itemea kaore i ngaro toua take whenua i taua hereheretanga kaore he tikanga i naianei kia whakahuatia nga mahi a te tangata, ahakoa pai, mehemea no muri i te tau 1840 i mahia ai. E tika ana hoki nga kupu a Te Pura e mea nei "e hara ma kona e nui atu ai e iti iho ai ranei tona take."

Kei te whakaaro te kooti i runga i te tono a etahi o nga tangata ki te roherohe i taua whenua i raro i te rarangi 34 o Te "Ture kooti whenua Maori 1880." Na ki taku mahara tenei te wahi e pakeke ai taua huarahi ara, mehemea i puta te ota a te kooti i raro i te rarangi 25, kati, e kore te rarangi 34 e whakamana i te kooti kia whakapuaretia ano taua keehi e taea ai te roherohe, a mehemea i puta te ota i raro i te rarangi 25 i raro ranei i te rarangi 34, kati kaore ano te "whakataunga" o tenei keehi kia puta, a ko nga tono whakawa tuarua me nga mahi o muri mai i whiti ke ki mua, a kihai i tika kia mahia. Tetahi ki te kore he mana i te kooti i raro i te rarangi 34 e kore e riro ma te whakaae noa o nga hunga e pa ana ki taua keehi, ma reira e hoatu he mana.

Heoi ka whakakorea e au te whakawa tuarua.