Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2008, by Victoria University of Wellington
Prepared for the
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line. Every effort has been made to preserve the Māori macron using unicode.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Centre scheme to aid in establishing analytical groupings.
I timata te hui o nga hapu me nga rangatira me nga mema i pootitia mo te runanga nui o te Paremata Maori i te 6 o nga ra o Hune, 1892, tae noa ki te 14 o nga ra o taua marama, heoi kahore i rupeke mai nga hapu o te iwi Maori o Aotearoa i te tomuri o te taenga atu o nga panui. Heoi i muri i te 14 o nga ra o Hune kai te haere tonu mai nga tangata o nga hapu o te iwi Maori tae noa mai ki tenei ra. Heoi i te mea i whakaritea e te hui i tu ki Waitangi i te 14 o nga ra o Aperira, 1892, me tuhera nga take korero ki nga hapu o te iwi Maori me e ratou Rangatira me o ratou mema i te 14 o nga ra o Hune, 1892, kihai i taea te tatari atu ki nga hapu e ngaro ana i te marae i taua ra. Ko nga hapu i ngaro atu ko te Urewera ko Ngatiawa ki Opotiki me ona Rohe, ko te Aupouri, ko Waikato i Whatiwhatihoe, i Karakariki, Maungakawa,
Kia whakapaingia a Ihowa Te Atua o Aperahama, Te Atua o
E hoa ma, e nga Rangatira Whiriwhiri, whai-mana, me nga rangatiratanga katoa o nga Iwi me nga hapu Maori o nga Motu e rua o Aetoaroa, me
I runga i te ngakau mahaki i te pono, me te ngakau e hereherea ana i roto i te whakapono, me te wehi ki to tatou Atua. E nga Iwi Honore o nga Motu e rua, tena ra koutou.
Tenei ahau te tu nei i mua i o koutou aroaro e nga Rangatira Whiriwhiri, whaimana. E nga rangatira o nga Iwi, e nga rangatira o nga hapu, o te Iwi Maori o te pito ki runga nei o Aotearoa, tae atu ki
No reira ka whakatakotoria tua-ruatia atu ano aua take ki o koutou aroaro kia mahia e koutou kia oti, koia ka panuitia tua-ruatia kia koutou: (1) Ko te Whakakotahitanga i nga Iwi Maori Kia mahia i konei kia oti. (2) Ko Te Te Tiriti o Waitangi kia tirohia, kei tehea wahi o taua Tiriti i tino mana-kore ai tatou ki te whakahaere ritenga mo o
Me era atu take e hiahiatia anae te Iwi Maori kia whakatakotoria atu ki te aroaro o te Runanga Eangatira Whiri-whiri, kua tae a tinana mai nei ki te Waipatu, wahi o Heretaunga i te 14 o Hune, 1892. Na, ka apititia atu enei take ki nga take o te hui ki Waitangi i te 14 o Aperira, 1892, ka panuitia ake nei: (1) Ma koutou ma nga Mema o tenei Runanga Rangatira Whiriwhiri, whai-mana e 96 nei to koutou tokomahatanga, e ata whakariterite i nga turanga, me te ahua o tenei Matiu
Na, ko tenei taonga ē tu nei i waenganui i a koutou, i whakaaetia e o koutou tipuna e o koutou matua i te hui ki Waitangi i te tau 1840. I taua wa i whakaaetia e ratou enei taonga e rua, hei taonga pumau mo ratou me o ratou whakatipuranga i muri i a ratou. Ko te mutunga tenei o taku whakapuaki i taku mihi, me nga take o tenei hui kia koutou.
E
Ka mutu te panui ka tu mai a Meiha Keepa ki te homai i te mihi a te Taihauauru kia panuitia e e te Tiamana (
Kia whakakororiatia te ingoa o
He Kororia, he Honore, he Maunga-rongo ki runga ki te whenua, he whakaaro pai ki nga tangatā kua noho huihui nei ki
Kapiti. Hono, Tataihono, ko te hono a wai? ko te hono a te Tipua kia mau. E mahu akuanei, e mahu apopo.
"He Toi Tipu Te Toi"! He Toi Ora Te Toi! Ko Te Toi tenei o koutou tipuna i tae ora mai ai ratou i to ratou haerenga mai i Hawaiki ki Aotearoa nei.
I tenei wa, ko Ihowa to koutou
E hoa ma, e nga Rangatiratanga, me nga
Tenei Ahau te tu atu nei i mua i o koutou aroaro i tenei ra i te mea kua rite te marama kua rite hoki te ra, ko te tekau-ma-wha o Hune, tau kotahi mano e waru rau e iwa tekau-ma-rua (14 o Hune, 1892) kia huihui mai tatou ki tenei wahi, i runga hoki i nga ritenga me nga mana i mahia e
I whakātuturutia e taua Runanga i reira kia nukuhia mai taua Tiriti ki Heretaunga nei tu ai, kia mahia i roto i tenei tunga o taua Tiriti nga ritenga katoa o nga take i panuitia ra mo taua hui, tera ka panuitia ano aua take kia koutou.
—Nga Take:—
Heoi i te mea he whenua hou tenei, he whare hou hoki, a te tunga o te Tiriti kua nui rawa hoki te tokomaha-tanga o nga Rangatiratanga, mo o ratou Iwi, hapu hoki kua uru hou mai ki roto ki
A, no reira kua mea mai te Komiti whakahaere i nga ritenga o te tunga o tene i Tiriti ki konei kia panuitia katoatia atu ki tenei Huihuinga Ariki, me nga Rangatiratanga Honore i roto i tenei Whakaminenga nga take katoa o te hui i tu ki te Tiriti o Waitangi i te 14 o nga ra o Aperira, 1892, me nga mea katoa i korerotia i roto i taua hui, a tenei ahau kei te tautoko i ta ratou kupu.
He mea ra tenei kia whai maramatanga nui ai koutou mo a te wa e whiriwhiria ai nga tikanga katoa o roto o aua, putake kua rite katoa nga mea e puta nui ai he kaha mo koutou e taea ai te whakaoti e koutou nga ritenga o roto o nga take e wha (4) kia rite ki te mea e tumanakohia nei e te Iwi Maori.
Heoi e ora ana a
Heoi kia ora
Ka mutu tenei panui ka tino eke te haki o te Tiriti o Waitangi ki runga o te pou rere ai ka mea a
Ki roto ki te whare i whakaritea mo taua Runanga nui. Ka whakatuheratia taua whare. I te tuarongo o taua whare i reira nga whakaahua o nga Rangatira o Ngatikahungunu, o te Hapuku, o Tareha, o
Te tuarua o aku kupu kia koutou, me tahuri koutou ki te whakatu i te Pika me te Tiamana me te Pirimia me nga minita e rite ana ia koutou hei upoko mo tenei Runanga nui. Heoi ka tukua atu e au tenei whare kia koutou me nga tikanga katou mo tenei hui.
Tera ano ka tu etahi tangata ki o koutou aroaro whakamarama ai i nga take katou i whakanekehia mai i roto i te hui o te Tiriti o Waitangi ki konei whakaoti ai. Heoi me neke te whare ki te 16 o nga ra tuhera ai kia taria etahi o nga hapu me nga rangatira o te iwi Maori o te motu nei, kia tahuri hoki koutou ki te whaihanga i te ahua o tenei Runanga nui o te Kotahitanga, heoi ka nekehia te whare ki te 16 o nga ra o Hune, 1892.
I te 16 o nga ra o Hune, 1892. Ka tuhera ano te whare. Ka tonoa te panui o nga mema i pootitia mai hei mema mo tenei Runanga nui e nga takiwa e waru o nga motu e rua koia tenei te rarangi ingoa o nga mema. Ka timata ia Ngapuhi.
I te mutunga o te panui me te karangaranga i nga ingoa o nga mema ka pooti tia te Tiamana hei whakahaere i nga tikanga e ahei ai nga mema o te Runanga nui o te kotahitanga te whakatutu i etahi o nga tangata i roto i nga mema hei kaiwhakahaere mo taua Runanga. Ka tu a Wipere ka whaka-takoto i taua motini ki te aroaro o te Runanga kia pooti tia ko
I te 18 o nga ra o Hune 10 a.
I te 12 o nga haora o taua ra ka nukuhia te whare ki te Mane 20 o nga ra o Hune, 1892, 10 a.
I te Mane i te 20 o nga ra 10 a.
E whakaaro ana ahau kia whakatakoria mai e te Pirimia me ona hoa minita tetahi take hou hei tukunga atu ma tatou inaianei tata ano ki te Paremata nui e tu mai nei i Poneke, no te mea e tata ana te tuhera o taua Paramata. Kia whakaritea hoki etahi tangata i roto i tinei whakaminenga hei mau atu i nga take e whakaritea ana e enei Runanga e rua. Ko te whai korero a te Pirimia me whakaneke atu mo tetahi takiwa me homai e te Pirimia me ona hoa minita tetahi Pire poto whakaatu mai ki enei Runanga e rua; i nga take e whakaarohia ana e te Pirimia me ona hoa minita hei tuku atu ki te Paremata Nui o te Koroni e tu nei i Poneke.
Timi Kara (—E tu ana au ki te tautoko i te motini a te mema honore mo te Taihauauru, me whakatakoto mai e tenei kawanatanga a ratou whakaaro i mahara ai ratou, e tika ana kia tukua atu kite Paremata nui e tu mai nei i Poneke. Kia tahuri ai nga mema o tenei Runanga honore ki te ata rapu i nga tikanga o te Pire a te Kawanatanga o te iwi Maori. E hara ite mea tika, kia kaikatia te mahi o nga take e tukua ana ki tera Paremata, Engari i runga i te mea kua tata nga ra e tuhera ai te Paremata e tu mai nei i Poneke, koia ahau i tautoko ai i te motini a te mema o te Taihauauru. E whakaaro ana hoki ahau kua takoto tetahi Pire i tera atu Paremata ki te aroaro o te whare, a i tonoa ki te Kawanatanga kia whakanekehia tana pire, kia whai takiwa ai nga hapu o te iwi Maori ki te whiriwhiri i ratou whakaaro mo taua Pire, ara ko taua Pire he Pire whakatokoio Ture mo te Kooti Whenua Maori. Na e hoa ma e te Kawanatanga me nga Runanga honore o nga rangatira e noho nei i roto i tenei whare e mohio ana koutou he nui ta koutou whakahe mo te Kooti Whenua Maori me ona Ture Katoa. I te 1888 i tu tetahi hui nui ki te takiwa o Ngapuhi, i tu tetahi ki Waiapu ki te takiwa o Ngatiporou i tu tetahi ki te Wairoa i tu hoki tetahi ki Omahu, i tu tetahi ki Wairarapa i tu hoki tetahi ki Whanganui. I hui huia nga take o enei hui katou ki Whanganui. Te tino whakaaro nui o te iwi Maori me o ratou hapu i roto i aua hui kua kiia ake nei e au, ko te tono ki te Paremata e tu nei i Poneke kia whakamutua te mahi a te Kooti Whakawa Whenua Maori; engari kia tukua ma nga Komiti Maori e whakawa nga whenua Maori. Te tuarua o nga kupu nui, kia araia, kia whakamutua te hoko i nga whenua Maori. I reira ka mea te Kawanatanga kia tukua etahi Komihana hei ata ui ui i nga whakaaro o te iwi Maori a kua tae te whakaatu a aua Komihana ki te Paremata.
Ka tu ko Hamiora Mangakahia, Pirimia o te Kawanatanga Maori—I te mea kua tono mai te mema o te Taihauauru a kua tautokona e te mema mo te Tairawhiti mo te Paremata nui kia whakatakotoria atu tetahi Pire, ki te aroaro o tenei runanga honore. E whakaae ana au me oku hoa Minita, ka nekehia atu e au te toenga o taku whakamarama i nga take o te Tiriti o Waitangi me nga korero whakamarama a oku hoa minita ki tetahi atu takiwa e whakaarohia ana e tika ana e matou ko oku hoa minita engari ka whai kupu atu ahau mo runga i tenei take kua takoto nei te motini ki te aroaro o tenei whare, kahore ano he whakaaro i tae mai ki roto ki au me oku hoa minita kia whakahau atu kia koutou kia tahuri tatou ki te whakahaere i etahi tikanga nunui ki te hanga ranei i etahi ture, ko te take e noho nui ana toku whakaaro kia oti nga take i whakatakotoria ki roto i te hui i te Tirita o Waitangi kua timata nei au ki te whakamarama atu kia koutou inga tino take kia marama ai ta tatou hanga i nga tikanga o tenei Kotahitanga. Heoi. Ka whakatakotoria atu tetahi Pire poto ki o koutou aroaro mo tenei take.
Kua tono a Meiha Keepa me etahi onga mema ki a whakatakotoria e Tenei Kawanatanga ana Pire a kaa tu atu te Pirimia ki te whakaatu ka nekehia te Ware i te Taite ki te mane kia ahei ai te Kawanatanga te whakatakoto atu i etahi Pire ki o koutou aroaro he mea ata Perehi. Heoi ka tiana te Whare ki te Mane 10 a.
Ka tu te Tiamana ki te panui i te Pire. Koia tenei.
E whakaaro ana ahau te Pirimia mo oku hoa minita e tika ana he nui te mate e pa ana ki te iwi Maori me ona hapu me ona rangatira, me o ratou whenua i runga i nga ture, me nga whakahaere a te Kooti Whakawa Whenua Maori e tu nei. No reira e tono atu ana ahau i runga i te mana i homai nei e koutou ki au me oku hoa minita.
Ki nga rangatira honore o te Runanga nui o te kotahitanga kia whakaarotia e koutou e noho hui hui nei i roto i tenei whare, ta koutou tino whakaaro mo te Kooti whakawa whenua Maori, me ona Ture.
Take Tuarua. E tono ana ahau me oku hoa minita i runga ano i taua mana kia whakaarotia e koutou kia tukua atu tetahi pitihana kite Paremata nui e tu mai nei i Poneke arai atu kia whaka-mutua te mahi Ture a te Paremata mo te iwi Maori me o ratou whenua, engari me inoi atu kia tukua mai te mana ki te iwi Maori ano, ma te iwi Maori ano e hanga he ture, hei whakahure i te iwi Maori me ona whenua me me ona Taonga.
E hoa, ka mutu nga korero e tukua atu ana inaianei engari me apiti e koe tenei. I te 15 o nga ra o Hune, 1892. Ka whakatakotoria e
Ko nga korero whakamarama a
Kua metia e te komiti whakahaere i nga ritenga o te tunga o tenei Tiriti ki te Waipatu nei kia Panuitia katoatia atu ki tenei Huihuinga Ariki me nga Rangatiratanga honore, nga korero o te Tiriti o Waitangi i tu ra i te 14 o nga ra o Aperira, 1892. Koia te take i korero ai a
I tuhera te Tiriti o Waitangi i tenei ra ko nga tangata i uru ki roto i taua Whare e 740.
Ko Heta te Haara te Tumuaki i te Mutunga o te karakia whakatuhera a nga Minita tokorua
Ka tu a Heta te Haara ki runga ka mea—Kia whakapaingia a Ihowa te Atua o Aperahama te Atua o Ihaka te Atua o Iharaira koia nei te Atua o tatou tupuna nana nei ratou i Arahi ora mai i te moana nei i whiti mai ai ki enei motu e noho nei tatou me hoatu te kororia ki ai a, ake, ake, ake.
E hoa ma e nga Rangatira whaimana o nga iwi Maori o nga motu e rua o Aotearoa me te Wai-pounamu kua hui mai nei ki te Tiriti o
Kia ora tonu ma te atua tatou e tiaki e manaki e whakakaha ki te whakahaere i nga tikanga pai e ora ai te Iwi Maori me nga motu i runga ano i te aroha me te whakapono.
Tenei ahau te tu nei i mua i o koutou aroaro e nga rangatira o nga iwi ki te hoatu kia koutou i te nui o te hari me te koa o nga ngakau o nga Rangatira me nga iwi o te pito whakararo mai o Akarana mo ratou kua kite a tinana atu ia koutou kua huihui taki nei koutou mema tou ki te Tiriti o Waitangi nei ki te ata whiriwhiri me te ata tirotiro i nga ritenga katoa o roto i nga take meake nei whaka-takotoria atu ki o koutou aroaro kia mahia.
Ka whakatakotoria e taku komiti ki o koutou aroaro nga take tuatahi i whakaaetia e o tatou matua tupuna hoki ara.
Ma koutou ano hoki e whakatakoto a koutou nei take i kite ai he pai he marama mo tenei whaka-kotahitanga ki te aroaro o to koutou whakaminenga Rangatira i roto i tenei huihui nga kia whiriwhiria.
Ka ata whakakitea ano hoki kia koutou nga Pukapuka rarangi ingoa i hainatia e nga Iwi Maori i runga i nga motu e rua o Aotearoa me te Waipounamu mo tenei whakakotahitanga o te Iwi Maori.
Ka whakina ano hoki ki tenei whakaminenga nga manakitanga mai a nga iwi ki nga kai whakahaere i te haina o nga Iwi Maori i roto i nga tau e rua kua pahure ake nei.
Ka panuitia ano hoki te Pukapuka Rarangi ingoa o nga Rangatira i whiriwhiria mo te Runanga o te kotahitanga o te Iwi Maori i tuhi a nei i te tau 1889 no roto i nga iwi e wha Ngapuhi Te Rarawa Te Aupouri me Ngati Whatua engari e puare ana mo te whakauru mai o etahi o nga Rangatira ki roto ki taua Runanga whiriwhiri te hunga kahore i uru i mua.
Ka korerotia ano hoki ki a koutou nga iwi kaore i tuhi i o ratou ingoa ki roto i nga pukapuka whakatuturu i te whakaaetanga ki te whakakotahitanga o te Iwi Maori.
Ka panuitia atu ano hoki te puka puka a te komiti i whiriwhiri a i te hui i tu 14 Omanaia Hokianga i te 15 o nga ra o Mei, 1890, me nga mahi katoa a te komiti i muri iho, Heoi ano.
I te mutunga o te whai korero a
Kua tukua atu e Heta te Haara nga Take hei mahinga ma te whakaminenga Rangatira nei ka ko-rero atu ahau i te tokomaha o nga tangata o nga mahi e rua o Aotearoa me te Waipounamu.
Kua tuhi i o ratou ingoa ki nga pukapuka whakatururu i te tangata ki roto i te whakakotahi-tanga nga Pukapuka i haria e ahau e Hapakuku Moetara e Penetaui ki Ahaina nga iwi i roto i nga tau e rua kua mahu e ake nei. A ko te tokomaha o te hunga i whakaae e 20,934 na ka whaka atu ahau ki te nei whakaminenga ki te tangata e tu i muri i au a mana e whakamarama nga ritenga o roto i nga take kua whakatakotoria a tu nei e te Tumaki e Heta te Haara ki te aroaro o tenei whakaminenga Rangatira ko Mangakahia.
Ka tu a
I te 2 ka tuwhera te Tiriti ka tu ko
Kia ora tonu te Tumaki Honere o te nei whakaminenga katoa me te Tiamana Honore kei te aroaro o nga Rangatira ariki i roto i tenei whare i te Tiriti o Waitangi kia o ra tonu koutou nga Rangatira Honore he ariki nei koutou noia wahi noia wahi o nga motu e rua o Aotearoa me te Waipounamu me nga motu hoki e tata ana ki e nei nga motu kua karangatia nei ko Niu Tireni. Tena ra koutou.
Tenei ahau kei te whakamoemiti me te whakawhetai ki te Honore Tiamana kua karanga nei i au kia tu i mua i o koutou aroaro e tenei huihui nga nui o nga Ariki o nga motu e rua ki a whakamarama a i ahau i nga ritenga o nga take e wha i tukua, nei 14 te whakaminenga koia tenei ta ku whakamarama i nga Takanga i meatia nei kia tu he Huinga penei mo nga Iwi Maori o enei motu ki te Tiriti o Waitangi nei ki te mahi i nga tikanga o nga take e wha kua whakatakototia e te Honore Tumuaki ki te aroaro o tenei whakaminenga i te 14 o nga ra o tenei marama.
I te mea kua rongo nga Iwi Maori katoa o e nei motu e rua i te Mamae me te taumaha i raro i te Mana o nga Wanganga ture ate Paremata o te Kawanatanga o Niu Tireni i nga tau maha kua mahu e ake nei na reira i kimi ai nga Iwi Maori o e nei motu e rua i nga huarahi e mauai ki a ratou o ratou toenga whenua Papatupu me o ratou whenua hoki kua karauna karaatitia kia ratou.
No reira kei te mohio koutou ki nga mahi a nga Iwi Maori i te tau 1888 i tu he hui rapu tikanga mo nga ture e hanga ana e te Paremata i taua tau ki tenei whare ki te Tiriti o Waitangi. I tu hoki tetahi hui ki Waiapu i taua tau ano mo nga ture Whenua Maori ano te take. I tu tetahi hui ki o mahu Heretaunga i taua tau ano mo nga ture Whenua Maori ano te take. I tu tetahi hui ki Waira-rapa i taua tau ano mo nga ture Whenua Maori ano te take o tera hui. I tu hoki tetahi hui ki Whanganui i taua tau kotahi ano 1888 ko nga kupu katoa. I mahia i roto i nga hui kua korerotia ake ra e au i haria katoatia ki te hui i tu ki Whanganui. I whakateputia katoatia ki reira nga kupu o era atu hui.
Kia ana ko nga kupu i oti te whakaae o te nei hui, me nga kupu hoki o roto o era hui i tu ra ki Waitangi ki Waiapu ki Omahu ki Wairarapa, ma nga Mema Maori e whakapuaki ki te Paremata nga ture hoki i mahi a e nga Iwi Maori i roto i au a hui hei tikanga mo ratou whenua ake.
Kia ana hoki e taua hui me whakakotahi nga whakaaro o nga Mema Maori i na tu ratou i roto i te Paremata ki te whakahaere i e nei tikanga. Me tau toko katoa ratou i te korero a te tahi a te tahi o ratou whakaaetia ana e ratou, te taenga o aua Mema ki te Paremata, pakaru ana aua mema kaore i rite ki ta ratou kupu i whakaae ai i te aroaro o ratou iwi i te hui i tura ki Whanganui a kore ana he mea i oti hei pai mo nga Iwi Maori o roto o aua take i mahiara e aua hui e rima i te tau 1888.
He pera ano te tino take o tenei whakaminenga i karangatia ai kia huihui mai ki te Tiriti o Waitangi nei, ara he Rongo i te Mamae me te taumaha o nga ture o te Kooti Whakawa Whenua Maori me nga ture Ruri Whenua Maori nga Ture Whakawa tuarua me nga ture Whakawa wehewehe Whakawa hea tupapaku me nga Ture Whakatu Kaitiaki mo nga tamariki.
Ture a rai hokotahae me nga Ture Hoko Whenua Maori, Ture Hanga Wira ma nga tupapaku Ture Here Whenua Ture Mokete me nga Ture Riihi Whenua Maori me nga Ture Whakatu kaitiaki mo te katoa Ture o nga Whenua Mahinga Koura Ture o nga Whenua Mahinga Ika Ture o nga Mahi Kamu-pene Whakanohonoho Whenua.
I roto i e nei Ture katoa kua korerotia ake nei nui atu te mate o nga Iwi Maori i o ratou Wheua i te ngaunga aenei ritenga katoa.
Nako nei i whakahokia ai nga take hei Mahinga ma tenei Whakaminenga Rangatira ki nga Tima-tanga mai o nga Ture ara ki te Tiriti o Waitangi o te tau 1840 me te Rarangi 71 o te Ture nui mo Niu Tireni o te tau 1852. I tupu ake hoki i roto i enei ture nga mana hanganga ture e ma hianei ki runga i nga whenua o te Iwi Maori ara nga mana katoa i tupu mai i te Tiriti o Waitangi, engari ko te mahinga i nga ture hou i runga i te Take tawhito ara i te Tiriti o Waitangi i mahia he tia.
Ka mutu taku whakaatu i nga ta tino take i whakahaere ai mako nei he huarahi mahi mate nei whakaminenga Rangatira.
Ka tahuri ahau i naia nei ki te korero atu i taku whakamarama mo te take tuatahi i roto i te Panui eki ana taua take tuatahi.
(1) Ko te whakakotahitanga o te Iwi Maori kia mahia i konei kia oti.
Ko te tikanga o tenei kupu whakakotahitanga he whakaaetanga na te Tane na te wahine na te tamaiti kia kotahi he Tikanga mo ratou mehemea kaki to ratou kai whakahaere me penei he Ture mo tatou whakaae katoa te tane te wahine me te tamariki.
Ki te kii ano to Ratou kai whakahaere tenei te huarahi hei haere nga mo tatou whakaae katoa ratou. Ko te tino tikanga tenei o te nei kupu he kore no tetahi o taua huihui nga tangata e puta ke ki tetahi huarahi ko tahi ratou mo nga mea katoa na reira tenei take i pa nga ai ki mua i te panui.
Kia mahia e tenei Huihuinga Rangatira kia whakaae mai nga Iwi Maori katoa o e nei motu e rua kia kotahi he tikanga kaua e tahi Iwi o enei motu e rua e noho ki waho o te whakakotahitanga. Mehe-mea ka kotahi nga Iwi o enei motu tuturu rawa katahi, taua whakakotahitanga o ana Iwi Maori nei ka tahuri ki te mahi ki te ata whiriwhiri i nga ritenga o te take tuarua i roto i te Panui me te take tuatoru me te take tua whaa.
Memutu taku whakamarama i te take tuatahi.
Ka timata taku whakamarama i nga ritenga o te take tuarua ara o te Tiriti o Waitangi i penei taua take.
(2) Ko te Tiriti o Waitangi o te tau 1840 kia tirohia kei te whea wahi o taua Tiriti i
Ko Wikitoria te Kuini o Ingarangi i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me nga Hapu o Niu Tireni i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou Rangatiratanga me a ratou whenua, a kia mau tonu hoki kia ratou, kua whakaaro ia, he mea tika kia tuku a mai tetahi o nga Rangatira hei kai whakarite ki nga tangata ta Maori o Niu Tireni, kia whakaaetia e nga Rangatira Maori Te Kawana-tanga o te Kuini ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu, na te mea hoki he toko maha ke nga tangata o tona iwi kua noa ki tenei whenua, a e haeremai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whaka-ritea te kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki nga tangata Maori, ki nga Pakeha e noho ture kore ana.
Na kua pai te Kuini kia tukua ahau a
Tuatahi.—Ko
Tuarua.—Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga rangatira ki nga hapu ki nga tangata katoa o Niu Tireni te tina rangatiratanga o o matou whenua o ratou kainga me a ratou taonga katoa oti ra ko nga rangatira katoa atu ka tuku kia te Kuini te hoko o era wahi whenua ki te pai te tangata nona te whenua ki te ritenga o te utu e whakarite ai e ratou ko te hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona.
Tuatoru.—Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini kataikina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni. Ka tukua kia ratou nga Tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi.
Na ko matou ko nga rangatira o te whakaminenga o nga hapu o Niu Tireni ka huihui nei ki Waitangi ko matou hoki ko nga rangatira o Niu Tireni ka kite nei i te ritenga o enei kupu ka tangohia ka whakaaetia katoatia e matou koia matou ka tohungi nei a matou ingoa a matou tohu.
I meatia tenei ki Waitangi i te ono o nga ra o Pepuere i te tau kotahi mano e waru rau e wha tekau o to tatou ariki.
He huihui nga no nga rangatira Maori o Aotearoa me te Waipounamu me te Kawana a te Kuini i whakarite ai ki Waitangi nei ki etehi atu wahi hoki o Aotearoa me te Waipounamu. Mua i te tau 1840 ki te whakatakoto ture i waenganui o te iwi Maori o tetahi taha o te Kuini o Ingarangi me tona iwi o tetahi taha na tana Tiriti iho atu ai e nga rangatira o te iwi Maori, he whaitaketanga mo te Kuini ratou ko tona iwi kia noho ki Aotearoa me te Waipounamu.
Ara ko te whakaaetanga i te mana o te kawanatanga o te Kuini kia tu ki nga wahi katoa o Niu Tireni no reira i whakaaetia ai te iwi pa nga kore kia whai pa nga ki tenei motu. Ara i runga anake i te whakaae o te tangata nana te whenua kia hokoa ki te utu i whakaritea e te kai hoko raua ko te tangata nana te whenua.
No taua. Tiriti hoki i whakatuturutia ai e nga taha erua, ki te iwi Maori ano te mana o ratou whenua. E nohia ana koutou ki ta tatou ritenga mo tenei kupu i to tatou ake reo no te mea ko tenei kupu ko te mana he mea tino nui whakaharahara ki to tatou ritenga e kore rawa e taea atu e tetahi rangatiratanga te whakahaere ritenga mo te taonga kei raro i te mana i whakaaetia ki tetahi rangatira-tanga.
Kati i konei taku whakamarama mo tenei Take ka timata ahau ki te take Tuatoru.
(3) E ki ana te Rarangi 71 o te Ture nui mo Niu Tireni o te tau 1852. Kia tirohia kaore ranei he kupu i roto i taua Ture e whakamana ana i te iwi Maori ki te hanga kawanatanga mo te iwi Maori.
Ko te ritenga o te kupu Rarangi 71 o te ture nui mo Niu Tireni o te tau 1852.
He whika tenei te 71 no te Rarangi i noho ai nga kupu o te Ture. E whaka ae ana taua Ture i mahi ara mo Niu Tireni ka whai mana tonu te iwi Maori ki te whakatu kawanatanga mo ratou ki runga ki nga whenua tino Maori, kia wehea hoki tetahi wahi o Niu Tireni hei takoto ranga mo nga ritenga Maori mo nga ritenga ia ekore e ta kahi i nga Ture e ora ai te tangata kaore he Maori i uru ki te hanga i tenei ture i taua tau koia nei te take i maka ai tenei take he take tuatoru hei whiriwhiringa matanei whakaminenga. Ko te whakamaoritanga tenei o taua ture Rarangi.
Tekiona 71 na reira e tika ana kia hanga he ture i runga i nga ritenga me nga mahi katoa mo nga iwi Maori o Niu Tireni no o ra tou tupuna iho ana tuku iho tuku iho ko nga tikanga rere ke kaitangata nei me kape atu me tino hohoro te whakaae i tenei taima tonu he kawanatanga mo ratou ake ano mo a ratou mahi me a ratou me a tanga katoatanga a etahi iwi ki etahi iwi ano o ratou ara me ata whakaaro kaweherawa atua i he takiwa hei taunga iho mo aua ture Maori katoa, no ona tupuna tuku iho tuku iho. Na he mea tino tika rawa ia mate Kuini i runga i ta na reta Tapu (Peitana) e whakaputa atu i raro o te Hiiri nui o te rangatiratanga o Ingarangi ki te hanga ture hoki i awa i awa hei whakamana, koia kua korerotia i runga ake nei ko ana ture a te Maori me ana ritenga me ana mahi katoa hoki o mua tuku iho tuku iho me mahi katoa ano kaua ia e rere ke rawa atu i nga ture o Ingarangi me ona wahi katoa hoki e mohiotia iho koia noia.
Ke nga tikanga e tautoko ana i nga korero a te iwi Maori e ki nei ka nui te he o nga mahinga ture a te Paremata mo nga whenua o te iwi Maori.
Wharangi No. 7, tetehi wahi o nga korero o taua Wharangi. Koia tenei:—
No te mea kua Tuturu tenei te Raruraru i runga i nga ture, me nga whakahaere kua mea nga Roia Tino matau kua o ati hoki mehemea i hiahia te Paremata ki a tipu tetahi raruraru nui ki runga ki nga take whenua Maori kua kore e pai ake te tino mana nga o taU a raruraru, i enei raruraru kua tipu nga komihana ko te.
Witika ko te Rahera, ko Hekikete, ko te Retimana, ko te Kupa, ko Tuawha, ko Taratoa, ko , ko te
Ka korero ahau i nga kupu e tau toko ana i nga korero a te iwi Maori e ki nei kei te ora tonu te Tiriti o Waitangi, no te mea ka nui nga Pakeha e ki ana kua kore noa atu te mana o te Tiriti o Waitangi he maha nga Maori kua ki pera kua Pirau te Tiriti o Waitangi, i rongo tonu aku taringa e ki ana na te Pakeha i korero kia ratou kua mate te Tiriti.
Koia ahau ka whakaatu i nga korero a te Paremata o Ingarangi i te tau 1885 mo te Tiriti o Waitangi.
Kia mutu ai te maharahara o te nga kau o nga tangata i rongo i ana korero pera kua pirau te Tiriti o Waitangi kei roto i tenei whakaminenga e noho nei. Kia whai marama tanga ai ano hoki nga iwi Maori katoa e noho ana i runga i enei motu, ki te tino take enai o te mana o nga tikanga e kia nei i roto i te Hui i tu ki Waitangi i te 14 o nga ra o Aperira, 1892, kia whakakotahi te iwi Maori ki raro i te mana o te Tiriti o Waitangi me te Rarangi 71 kai Panuitia e te Pukapuka o nga korero o tau a Paremata o Ingarangi koia tenei.
Ka korero ahau mo te take tuawha. E ki ana taua take.
Kia tirohia kaore ranei e tupu ake he raruraru i waenganui i nga iwi e rua o Niu Tireni engari ko te pai me te ora o te koroni kia tupu.
Ko tenei take e hare i te take tawhito engari he mea kia tirohia e tenei whakaminenga kei tupu he raruraru ki Niu Tireni i runga i nga take e toru i runga ake nei. Ka mutu taku whakamarama kia ora koutou.
I te Paremata o te 3 o Maehe, 1885, ka pataia e te Koohi a te Ahere te tangata o raro iho ia Rore Tapere Hekeretari o nga Koroni. Koia tenei ko te patai a te Koohi.
E hoa e te Ahere, kua utua mai ranei e te Kawanatanga o Niu Tireni te Kupu o roto o te Pitihana a etahi Rangatira Maori e ki ana kua pakaru te Tiriti o Waitangi i te Kawanatanga o Niu Tireni, a mehemea ranei o mohio ana koe, he aha te take i kore ai e utua mai ta koutou pukapuka ki te Kawana-tanga o Niu Tireni, a, e mohio ana ranei koe, he aha te take i kore ai e utua mai. Whai hoki, tenei ranei te mau tonu nei te mana o te Tiriti o Waitangi ki runga ki te Kawanatanga o Ingarangi, a tenei ranei tetahi ritenga nui kua takoto kia whakamana taua Tiriti ?
Ka whakahokia e te Ahere."Kahore ano i hoki mai e kupu ma te Kawanatanga o Niu Tireni otira kua patua atu te waea ki te Kawanatanga o Niu Tireni, he tono atu kia utua mai, kahore kau he take e mohio nei matou ekore ai e utua mai e te Kawanatanga o Niu Tireni ta matou pukapuka o Aku-hata kua pahure nei Kua roa noa atu te mutunga o te mana whakahaere a te Kawanatanga o Ingarangi i nga ritenga mo nga iwi Maori o Niu Tireni. Na reira ka ahua pouritia te poka noa atu ki te whakahaere i nga ritenga o te Koroni o Niu Tireni. Hoi ano, ma tenei kehi hou anake e whakaahua rere ke nga ritenga i o enei e mohiotia nei i e nei ra."
Na, ka whakahokia ano e te Ahere—ka mea, mo tetahi o patai mo te Tiriti o Waitangi, he pono, kahore he awangawangatanga i te mea kei te mana tonu taua Tiriti, ahakoa ano i runga i te roa, i te rere ke ranei o nga ritenga, ekore e he nga ritenga o taua Tiriti.
Kua tae mai kia au te pukapupa a o Minita o te Kawanatanga o Niu Tireni, mo te Pitihana a nga Rangatira Maori i homai nei e ratou ki au i te ra i korero ai ratou kia au i konei, i te 20 nga ra o Hune, 1884. He mea atu tenei kia ki atu koe kia Tawhiao ratou ko ona hoa Rangatira na ratou nei o ratou ingoa i tuhi ki taua Pitihana, i ki atu ano ahau kia ratou ka tae atu ano he whakaaturanga o nga kupu a te Kawanatanga o Niu Tireni mea te Kawanatanga o te Kuini, me nga pukapuka hoki e tukua atu ana e tenei Kawanatanga kia koe, me kape ka tuku atu ai, kia Tawhiao ma, kua tae mai nei aua pukapuka, a kua korerotia e te Kawanatanga o te Kuini, ka korerotia ano hoki nga take o nga kupu o taua Pitihana i te whare Paremata o nga whenua o Ingarangi, me nga kupu oha atu a taua Runanga mo te iwi Maori, a, kia tiakina paitia nga pai me nga tikanga mo te iwi Maori e te Kawanatanga o Niu Tireni, a i mohiotia ai, e whakaaetia e taua Runanga, ahakoa kore he wahi e pai ai te Kawanatanga o
E ki aua te Kupu a te Koohi kia Rore Tapere, ko to ratou tino hiahia, kia taea he Kawanatanga ma nga Maori i nga wahi tino Maori, a tena he ture e kaha ana te Kuini ki te whakarite i tetahi tikanga kia whai mana ai nga Maori ki te whakarite i a ratou mea, kia taea ai he Kawanatanga e rere ke ana i to te koroni.
Ka utua e Rore Tapere, ka mea. E ki ana koe tena he wahi o te Ture e taea ana te mahi kia hoatu e te kaunehera he mana ki a whakaritea he wahi mo nga Maori kia noho i runga i o ratou mana anake, he mana whakaaro kore ki nga Tumuaki o nga Koroni?
Rore Tapere, ka mea, ko tenei Teputeihana, i au e titiro kau atu nei ki nga tangata me ta ratou Pitihana he mea nui, whai mana hoki o nga Teputeihana kua takoto ki toku aroaro ki tenei Tari i mua atu o tenei. E tino whakarongo koa koa ana ki nga kupu a nga Rangatira Maori kua korero mai nei kia tatou, ki a koutou kupu hoki i haere mai nei hei tuara mo ratou. E whakaae ana ahau ki nga kupu a te tangata i whakamarama mai i a ratou mahi, i ki nei ia, ko te hiahia o te Kawanatanga o te Kuini, kia rite te mahi o nga tikanga ki nga Maori ki nga Pakeha, a kia taea e matou, kia kaua e tukua kia takahia te mana o nga Maori. Kahore ahau e whakaaro kore ki nga kupu o te Tiriti o Waitangi, e whakaae ana ahau ki nga kupu a toku papa i mua atu e nga tau e (40) i ki ra ia he mea whai kaha whai mana tuturu nga Tiriti ahakoa he Tiriti ki nga Maori ki nga Pakeha ranei, ehara i te mea e iti ana te mana mehemea ka whakaritea ki nga Maori. No reira ki ta koutou e tono nei, kia whakaritea nga mea o te Tiriti, a kia hoatu te tika ki nga Maori o Niu Tireni. E whakapuaki ana koutou i nga whakaaro o te Kawanatanga o te Kuini, kahore pea koutou e ki ana me ata utu ahau i nga mea katoa o tenei Teputeihana he take nui, engari, he maro, he raruraru hoki enei mea. No reira i hoatu e te Kuini me te Kawanatanga ki nga tangata o Niu Tireni te whakahaere te whakaritenga o a ratou mea he wahi iti i puritea, erangi ka ata tirohia enei mea, ka whakaaro ki enei take me enei mate, a kia rongo ra ano ki te utu a tera taha, ka tirohia e matou he tikanga tika, a ka mahia e matou ki to matou kaha.
Ka tukua te Pitihi ana a nga Rangatira Maori e te Koohi ki te whare mo nga mate o te iwi Maori mo te Tiriti o Waitangi.
Ka utua e te Karahitaua e mahara ana ahau, ma te Kawanatanga o Niu Tireni e tirotiro te Piti- hana a nga Rangatira Maori. Ka utua e Rore Tiatihira, e tango ana oti koe i te whakahaere o nga Maori i te ringaringa o te koroni o Niu Tireni, e tika ana ma te Kawanatanga o Ingarangi e whakahaere nga Tiriti kahore i tika te whakahaere, engari me Awhina ano e te Kawanatanga o Ingarangi nga tikanga mo nga Maori. Ko nga Rangatira Maori i tae mai nei i tera tau, i tono mai ratou ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua me o ratou tikanga i ia takiwa, i ia takiwa, ki ia iwi, ki ia iwi. Hoi ano Ingarangi.
Heoi ra e nga rangatira honore o ia waho o ia wahi o nga motu erua o Aotearoa me te Waipounamu, kua marama katoa mai koutou ki nga whakamaramatanga, o nga Take e wha kua whakatakotoria nei ki te aroaro o tenei Runanga nui me te Runanga Ariki o te iwi Maori.
He mea atu tenei kia mahia e nei take i runga tonu i nga tikanga kua korerotia nei, e whakaaro ana ahau. Me timata ano i te take tuatahi ara i te mea i roto i te panui a
Ka korero ahau i aku mahara mo to tatou haerenga ki runga i enei tikanga. E hara i te mea he pokanoa na tatou ki te mahi i enei take, e hara hoki i te mea he whakaaro whakahihi na tatou na te iwi Maori to tatou penei
I noho tonu nga hapu katoa o te iwi Maori i raro i te mana o nga mahi nga ture a taua Kawanatanga i nga tau maha kua kia ake i runga nei, e ki te ana tatou kaore rawa i puta mai he pai he ora mo te iwi Maori i roto i aua mahi nga ture, ko te tino kai whakaatu i te tika o tenei korero aku, kua tino mohiatia kua riro i te Pakeha e toru koata o enei motu erua kotahi ko ata kei te iwi Maori, erua koata pea mate Kawanatanga i hoko mai
Kotahi koata he mea hoko e te Pakeha Maori.
Ko tatou ko nga hapu o te iwi Maori e tino heke atu ana tatou ki te mate me o tatou whenua.
No reira ka tino whakaaro nei tatou te iwi Maori kia whakakotahi kia haere hoki te mahi ma taua whakakotahitanga i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi me Rurangi 71 ko nga ture hoki tenei i mahia mo tatou mo te iwi Maori i nga ra o mua e.
Hoki ana tenei tatou ki nga huarahi i whakaaetia e nga taha e rua mo tatou mo te iwi Maori koia te tino take o taku kupu e ki nei e hara ta tatou mahi i te mahi pokanoa i te whakahihi ranei ki te Iwi Rangatira ki te Pakeha engari e ma hiana, tatou i runga i te mahi tika koia te nui o te hari o te ngakau ki nga Rangatiratanga katoa o enei motu e rua e ki te a nei i tenei ra e noho huihui nei i roto i enei Runanga e rua.
Ko te tumanako nui o te ngakau ki a uru mai hoki nga hapu katoa. Me nga Rangatiratanga o Aotearoa me te Waipounamu kaore nei i tae mai i tenei tunga o tenei Tiriti ki a waiho ai ko te kotahitanga o te toputanga, o nga Rangatira katoa mea ratou whakaaro kotahi hei mea tena e nui ai te kaha o te tika o tenei mahi.
E koreai e taea te whaka ngaueue e nga ture e mana ana inaianei i runga i te mea e mahia ana tenei mahi i raro i te mana o te Rarangi 71. Mo te Iwi Maori nei te tino take i hanga ai tera ture i te tau 1852 no reira te nei kupu e kia nei e kore etaeate whaka ngaueue tenei tikanga mehemea ka rite tenei whakaaro.
E hara i te mea ka whakaiti ka whakarere ke ranei tenei mahi i nga tangata nunui me o ratou mana Rangatira katoa o Aotearoa me te Waipounamu mehemea kauru mai ki roto i tenei Tikanga engari ka tino whakanui o koutou Rangatiratanga me o koutou mana e tenei tikanga i raro i te mana o te ture Rarangi 71 e ki ana aua kupu Na reira e tika ana kia hanga he Ture i runga i nga ritenga me nga mahi katoa mo nga Iwi Maori o Niu Tireni no Oratou tupuna iho ano tuku iho tuku iho. Ko te take tenei o taku kupu e ki nei ahau ka tino whakanui a rawatia te mana o nga Rangatira mehemea kauru katoa mai ki tenei tikanga i te mea hoki kua huihuinga Iwi katoa kia kotahi heo ira e hoa ma e nga Rangatiratanga katoa to koutou taonga whakanui a whakamana, tau tokotia, kia tu, kia Pakari, ko te Atua hei awhina mo koutou i nga wa katoa.
He Ture hei whakaatu i nga tikanga o te Haringa haeretanga o nga pukapuka Tiiti o te whakakotahitanga o te iwi Maori, he whakaatu hoki i te ahua o te Tuhi a te tangata i tona ingoa, ki runga i
Me tino rite enei ritenga katoa i nga kaiwhakahaere o enei pukapuka,
Kaua rawa e tuhia noatia te ingoa o tetahi tangata e ngaro ana. Ki te pau nga tangata o te kainga kotahi te haina i te ra kotahi, me tuhi e nga kai titiro te ra te marama te tau i tuhi ai aua tangata, ki nga wharangi i tuhi ai nga tane, nga wahine nga taitamariki nga taitamahine.
Ia ra ia ra e haina ai nga tangata, me tuhi tonu nga mea katoa o ia ra o ia ra e nga kai titiro, ara e nga kaiwhakahaere o nga pukapuka, a me haina hoki raua i o raua ingoa. Kei runga ano, te Tiiti te wahi hei tuhinga.
Tenei kia mohio ai koutou e nga iwi e nga hapu katoa o te iwi Maori e noho ana i runga i Aotearoa me te Waipounamu he whakaatu tenei. Kia mohio ai koutou mo runga i te Ture kohikohi moni i whakaaetia nui e te Paremata Maori i tu nei ki te Waipatu wahi o Heretaunga a i paahitia tana Ture kohi moni i te ono o nga ra o Hurai, 1892, no te mea kua whakaaroa e tau Paremata he mea tika kia kohikohia he moni hei whakau. Mo tenei kotahitanga mo nga mate hoki i raro i te Tiriti o Waitangi mo etehi atu mahi hei tautoko i te Tiriti o Waitangi a kua whakahaua nei ia tangata ia wahine ia tamaiti ka tekau ma ono nei o ratou tau kia kohikohi. Ko te moni ma te tangata kotahi pauna i te tau a e kore e araia e tenei Ture nga whakaaro o nga Rangatira e mea nei kia nui ake o a ratou nei moni e kohi ai. Ma ia takiwa ma ia takiwa e whakaae nei ki tenei tikanga ma ratou e whakatu he komiti mo
I raro i te mana o nga tikanga i whakaaetia e te kotahitanga o nga rangatiratanga o nga hapu katoa o te iwi Maori i te Tiriti o Waitangi, Pewhairangi, i te 14 o nga ra o Aperira, 1892, me nga tikanga i whakapumautia e te kotahitanga o te iwi -Maori o te Tiriti o Waitangi i tu ki te Waipatu, Ahuriri i te 14 o nga ra o Hune, 1892. No reira i te mea kua tuturu nga mana o aua tikanga i whakaaetia ra i roto i aua Tiriti e rua, ka ahei kia pootitia he mema o roto i te iwi Maori hei ma ngai whakahaere tikanga mo ia hapu mo ia hapu e noho ana ia wahi ia wahi o nga motu e rua o Aotearoa me te Waipounamu ki roto i te Paremata o te kotahitanga o te iwi Maori ki te Tiriti o Waitangi o te tau 1840 me te mana o te rarangi 71 o te Ture nui mo Niu Tireni o te tau 1852. Ko nga tangata katoa he meatia ana kia pootitia, kaua rawa o ratou tau e hoki iho i te rua tekau matahi tau (21). Ko aua tangata me riro ma te iwi e whiriwhiri. Me haere aua tangata i whiriwhiria nei, ki te whakaatu i o ratou ingoa ki te kainga e whakahuatia ana hei whakaaringa mo nga ingoa. Kia tokorua nga tangata hei whakaari i te ingoa o te mema kotahi, kia kotahi hei whakaari kia kotahi hei tautoko. Mehemea ki te kore he whakahe, tae noa ki te wha o nga haora, i te ahiahi, ka paahitia nga tangata i whakaaria. Mehemea ki te whakahengia te pooti o tetahi mema i te whakaaringa, me ki kia pootitia tuaruatia nga mema mo taua takiwa, ara mehemea ki te nuku atu nga mema i whakaaria mo taua takiwa i nga mema i whakaritea i roto i te panui, katahi ka pootitia tuaruatia. Me whakahua, nga ingoa o aua tangata i roto i te panui ma raua e whakahaere te whakaaringa me te pootitanga. Me noho aua tangata i roto i tetahi whare i whakaritea e raua hei tangohanga pooti ko ngaingoa i nga tangata i whakaari ara me tuhituhi e aua tangata marau ara e whakahaere te pooti ki roto i tetahi pukapuka ka whakapiriai aua ingoa i tuhi ara ki waho o te whare pooti. Ki te wahi marama kia mohio ai te tangata e haere ana ki te pooti ki tana mema hei pootitanga mana i mua o tona tae nga atu ki te aroaro o nga tangata tango pooti. Koia tenei te ahua o te pooti me patai e nga kai whakahaere pooti nga tangata katoa e haere atu ana ki te pooti me penei te patai. Me tuhi nga utu o nga patai. (1) Ko wai tau mema e pooti ai koe; (2) Ko wai tou ingoa; (3) Ko wai tou iwi; (4) Ko wai te ingoa o tou kainga.
Engari i te taenga atu o nga tangata e haere atu ana ki te pooti me panui mai e nga kai whakahaere pooti nga ingoa o aua mema e pootitiara. Mehemea tokowha nga mema i whakaritea i roto i te panui mo tetehi takiwa aku anei no te whakaaringa i ngoa tae ana ki te tokorima nga tangata na reira ka pooti. Mehemea ka pooti te
Kua whakaaro te Kawanatanga kia tu te whakaaringa ingoa o nga tangata e hiahiatia ana e o ratou Hapu kia whakaturia hei mema mo te Runanga
Whakamaramatanga.—Ko nga tangata katoa e hiahiatia ana e o ratou Hapu kia whakaaria, a kia pootitia hei mema mo te Runanga nui o te kotahitanga ki
Akarana, Mahurangi, Waipu, Tangihua, Wairoa, Kaihu, Opanaki, Maunganui, Ripiro, Pouto, Manuka Tamaki, ka tutuki
Nga Rohe.—Maunganui, Waipoua, Waimamaku, Pakia, Pakanau, Nganoke, Rawene, Motukiore Mangungu, Tehoreke, Utakura, Oikura, Paratuna, Mangatara, Punaakitere, Ninihi, ka rere atu ki te timatanga Maunganui. Ko nga Mema mo roto i enei Rohe e 4. Ko te whare hei whakaaringa mo nga mema o roto i tenei rohe kei Waima Hokianga. Ko nga kainga hei pootitanga mo nga mema o roto i enei Rohe ko Waima, ko Waimamaku. Ko te tangata hei whakahaere i te whare pooti o Waima ko
Waipu.—
Mangakahia, Tutamei, Teaukumeroa, Mataraua, Kaikohe, Omapere,
Waihou ki roto Mangamuka, Maungataniwha, Herekino Whangape, Matihetihe, Orongotea, Pupu-wai, Matamata, Waihou, Whakarapa, Motukaraka, te Kohukohu, Orira, ka tutuki ki Waihou ko nga mema mo roto i enei rohe e 4. Ko te whare hei whakaaringa mo nga mema o roto o enei rohe kei Whakarapa, Waihou ki waho. Ko nga kainga hei pootitanga mo enei mema ko Whakarapa, ko Wha-ngape, ko Mangamuka. Ko te tangata hei whakahaere i te whare pooti o Whakarapa, ko Re Te Tai Papahia, mana e whakarite he hoa mona kia kotahi he i te tangata ingoa pai. Ko te tangata hei whakahaere i te whare pooti o Whangape ko
Tahararo, Herekina, Waikeri, Ahipara,
Kenana, Taemaro, Taupo, Mahinapua, Matauri, Tapuaetahi,
Te taha raro, Awanui Houhora, Tekao, Parengarenga,
Ka timata i Patea ki te Hauauru, Moawhango, Taupo katoa katoa Ngatituwharetoa, Ngati-tuhiti, Ngatitama nga iwi o Taupo—2 mema. Ma te Heuheu e whakarite he whare whakaari me te kainga ma te heuheu hoki e whakarite nga kainga hetu nga mo nga whare pooti me nga tangata hoki hei whakahaere mo ia whare pooti mo ia whare pooti.
Timata i Mokau, Kawhia, Aotea, Whangaroa, Waikato, Tekuiti, Otorohanga, Kihikihi, Whati-whatihoe, Waipa, me Waikato awa Ngatimaniapoto, Ngatiapakura, Tainui, Ngatitahinga, Waikato katoa Ngatihaua, Ngatiteata, Ngatitiipa, Ngatinaho e—4 mema. Ma Te Wheoro raua ko Mita Karaka Ngatipare e whakarite te kainga hei whakaaringa i nga ingoa o nga mema e pooti tia ana. Ma raua hoki e whakarite nga kainga hei tu nga mo nga whare pooti makorua hoki e whakarite kia tokorua tangata ma raua e whakahaere oi a whare pooti oi a whare pooti kia tokorua mo te whare pooti kotahi
He kupu atu tenei kia koutou katoa e nga rangatiratanga o nga hapu o te iwi Maori o Aotearoa me te Waipounamu kia titiro koutou i nga korero katoa o roto o tenei pukapuka kia mohio ai koutou ki nga tikanga kei te mahia e te whakakotahitanga o te iwi Maori ki raro i te mana o te Tiriti o Waitangi ki nga take hoki. I whakaaetia i whakatuturutia e te Runanga nui me te Runanga Ariki o te iwi Maori o te hui i tu ki te Waipatu Ahuriri i te 14 o nga ra o Hune, 1892.
Tenei kia koutou e nga hapu katoa, o te Iwi Maori o nga motu e rua o Aotearoa, me te Waipou-namu, o nga take hei mahinga ma tenei kotahitanga, e hiahiatia atu nei kia whakakotahi mai tatou.
Otaki, N. Z.
Weepu me ona hoa (Webbe & Co.,) Kai Taa Kai Whakaputa
1892.