Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2009, by Victoria University of Wellington
Prepared for the
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line. Every effort has been made to preserve the Māori macron using unicode.
This text has been modified from its original form to enhance readability. The text originally contained facing page translations which have been reorganised into two seperate texts
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
He mea tika kia peneitia te whakatakotoranga o te matauranga kua kitea i roto i te kimihanga, ara: —
A, muri iho ka whakakitea te taha e taimaha ana nga take, mo te hoko mo te kore ranei.
Te Rahuitanga whenua tuatahi a nga Maori i te Takutai o te taha Hauauru, i rahuitia i te tau 1854 e Ngatitoa. Ko etahi kupu i roto i to ratou pukapuka hoko o te Waipounamu ki a te Kuini, i tuhia i te 13 o Tihema, 1854, koia enei:—"Ko tenei whenua ka tukua tonutia atu e matou ki te pakeha, hei muri, ka whakatakotoria nga pihi hei kainga mo matou me o matou tamariki."
Na, i te "pukapuka hoko o Arahura" i hokona ai "Poutini" i te takutai Hauauru e Ngaitahu e noho ana ki reira, i te 21 o nga ra o Mei 1860 e puta ana enei kupu:—
"Otira, tenei ano etahi wahi whenua mo ratou i roto i aua whenua ano, ko nga pukapuka A me
No te huinga o te pakeha ki te takiwa o te Mawhera (
Katahi ka ruritia taua wahi Rahui hei tunga taone, a tere tonu te rironga o nga tekihana i te reti hei tunga whare; ko nga tau e rerere ke ki tona mutunga mai kei te 21 nga tau.
Te rahi o te wahi kua ruritia hei tekihana taone tae noa mai ki tenei taima, e tae ana ki te 181 eka, ko nga toenga 519 eka kei te hiwi poupou e takoto ana, he ngaherehere apiapi rawa, e kore e tau hei tunga whare.
Hui katoa nga moni reti i tangohia mai i nga tangata e noho ana i runga tae noa mai ki te 15 o nga ra o Hanuere 1872, i tae ki te £22,022 1
Ko nga moni reti inaianei i te tau £3,248. Ko nga moni katoa i hoatu e te Runanga o te taone mo te mahinga o nga tuparipari o te tahataha o te awa tae noa ki te 31 e nga ra o Tihema, 1871, e tae ana ki te £12,580. Na, ko te moni apiti ki ena a te Hunga Tiaki hei whakapai i nga huaruhi e £750. Engari kia nui noa atu i ena nga moni e pau, mehemea ka tino tika rawa te mahi i nga tuparipari o te taha awa. Ko ena kua oti nei te hanga he papaku—a e kore e roa kua kino, e kore e mau. Otira e kawekawe iho ana inaianei he kohatu, no runga i nga hiwi o taua wahi rahui hei hanga i taua tuparipari, engari e kore ano e ranea, kia nui noa atu nga kohatu e mahia mai, me nga moni e pau. He nui nga tekihana o taua wahi Rahui kua tuaruatia te retinga e nga tangata nana i tango tuatahi, ka riro he tangata ka reti atu, ka riro he tangata ka reti atu, i runga i te utu whakaneke ake, a kua tokomaha nga tangata kua noho ki runga. No te mea kaore he whenua e tata ana ki te taha o taua wahi i pera te takoto i te taha o te awa, te ata tau ranei hei tunga whare, no reira, no te kore tauira te ata mohiotia ai te peheatanga o te utu mo taua whenua e reti ai ki te tetahi whenua ke atu.
Ko te Pakini (
No reira kahore he whakaritenga mo te reti e utua ana. E ki ana hoki te reta o te Komiti o nga kaireti o te 15 o Hanuere, 1872, "E nui rawa ana te taimaha o te reti whenua." Tetahi korero o taua reta e mea ana, i te utunga o nga reti whenua, me era atu takoha hoki, he iti rawa te toenga mo te iwi nana te reti. Ki taku whakaaro mo te "reti taimaha o te whenua" e kiia ana e taua komiti na nga tangata i tua rua i tua toru te reti. I tae ano ahau ki te ui atu ki nga kainoho o reira, i te ahua o te whakahaeretanga o nga reti, ko nga mea i whakahe ai ratou ko enei:—
I runga i ta te Mete, kahore e tika te kii a te komiti e mea ana he kore noa iho he ritenga ki nga kaireti. Ehara i a te Mete (
Ko nga take e tika ai te hoko o te Rahui:—
Nga take e kore ai e pai te hoko, ki taku mohio.
Kei nga wahi keri koura katoa, e nui ana te ahua raruraru o nga tangata, me te kore e pamau te noho i runga i te whenua, na tenei i nui ai taua raruraru. Mehemea i whakaae te Kawanatanga ki te whakawhitinga i nga rihi o aianei hei whakatuturu i te whenua, ka pai rawa te taone o Kereimautu.
E ki ana a te Pakini raua ko Kiriniwuta ko te utu ki nga tari tiaki ahi (
Mo nga whare e tu takitahi ana, ko nga moni koha e rua pauna tekau hereni (2½
Mo nga whare ki Mawhera, e whitu pauna tekau hereni (7½) i rato i te kotahi rau pauna.
Mo nga whare Paparakauta, kotahitekau pauna, i roto i te rau kotahi.
E ki ana a te Kiriniwuta (
E mea ana nga tangata tino mohio o taua taone e kore e mutu te hanga whare rakau, mehemea ka reti tonu i te whenua hei turanga whare.
Ko te whakaaro o te komiti o nga tangata rihi i whakaritea hei whai korero ki au, e mea ana, mehemea ka hokona nga whenua o nga kaireti tuatahi, hei reira te iti haere ai nga utu reti o nga tangata noho i runga. Kotahi ano te tangata i rongo ai ahau e ki ana he pakeke rawa te utu tuatahi. Engari e tino taimaha ana nga reti e utua ana e nga tangata reti tuarua, tuatoru, e noho ana i runga. Ko tenei, ka korerotia e au i raro nei, ehara i te mea kotahi, engari e maha nga mea i roto hi tenei:—
E retia ana e te Mete (a, e wha eka, 32 peihi (32
E ki ana a te Mete kia hokoa e ia aua tekihana e toru, ko tana e pai ai hei utu e £85, e rite ana ki te utu mo te tau kotahi o te wahi kua retia atu e ia ki etahi atu.
I mea hoki te komiti o nga kaireti e he ana te kawenata rarangi i roto i nga pukapuka o nga reti, ara, ko te kupu e whakakore ana i te ritenga, kia retia atu ano ki etahi e nga kaireti tuatahi, me te kupu hoki e whakatika ana i te tapokoranga ano o te kaiwhakahaere ki te tango i te whenua, mehemea ka whakaekea te ture rawakore ki runga ki te kaireti. Ko te whakaaro o te komiti e he ana aua kupu, e whakakino ana i te whenua. Ko etahi o nga kai pupuru rihi i mea mai ki au kia whakaarohia e au enei kupu, no te mea kahore i te taea e nga kaireti te mokete, te hoko ranei. I patai hoki au kia Rewi (
E ki ana a te Make, ko nga rarangi i roto i nga rihi e whakamana ana kia tupato ano te kaiwhakahaere ki runga ki taua whenua, engari kahore i te mea me tapoko ia, kahore hoki i te mea ka noa nga rihi i runga i te mahi pena, no reira kahore he take hei ki e tino pakeke ana aua kupu. Ki taku
E ki ana a te Kiriniwuta (
I runga i etahi kimihanga aku, e kite ana au, ko enei rarangi i roto i nga pukapuka reti, e tuhia ana hei tiaki i nga mohi a nga tangata nana ake te whenua, me nga whare, me nga mea whakapai o runga o taua whenua, ehara i te mea mo te kai reti anake. Ahakoa na nga mahi nui o te taone i pai ai aua taonga, nana hoki i hoatu moni mo taua mea.
Ki taku whakaaro, i runga hoki i nga korero katoa mo aua tikanga kua kohia e au, kahore he take mo te tuhinga o nga ritenga i roto i nga pukapuka rihi mo te ture Rawakoretanga me te ture tuku.
Ki taku whakaaro e kore e hoki iho nga reti i runga i te iti haere o te koura, engari i te kino haere o te taone i nga Waipuke o te awa.
Koia ano te take e iti haere ai te utu o te whenua, me te nui hoki o nga moni ka pau i te mahi kei riro i te Waipuke. No reira ka tika kia tukuna aua whenua mo etahi atu, mehemea e kore e hoki iho te nui o te moni e puta mai ana i roto.
Ehara te tikanga a Te Kiriniwuta (
Mehemea ka hiahia te tino tangata nana te reti ki te hoko i te whenua ki te moni, tena e puta te moni koha mo aua moni. A mehemea kei tona ringa ake nga moni hei hoko, kahore e hoki mai ki aia te koha. I roto i te taone keri koura penei me Kereimauta, he taonga nui rawa te moni mo nga mahi ano o reira, no konei ka nui te puta mai o te moni koha, ka pa hoki ki te tikanga hoko. Ki taku whakaaro ko te ruarua nga tangata e pai ki te hoko tuturu i te whenua, mehemea ka taea te reti i tetahi wahi, pera me Te Mete raua ko Kiriniwuta, e tango nei raua i te moni tupu nui o runga; na nga mea whakapai o te whenua i kiia ai e kore aua moni e hapa.
Mehemea ka hanga e nga kai reti he whare pai, utu nui, e mahi ana hoki i o ratou mahi hoko taonga, aha ranei, ko to ratou tino hiahia kia hokona e ratou te whenua i tu ai nga whare, a, he tika kia whakaaetia taua mea kia hokona ki te utu tika. Otira ki taku whakaaro kahore i te tino hiahia nga pakeha ki te hoko i nga wahi mamao o te taone, engari i nga wahi e tata ana ki Mawhera.
Tena e kitea e tokomaha ana nga kai reti tuatahi, kua whakapoto i nga tau o nga kai reti tuarua mo te whenua; I runga i tera tikanga mo tetahi taima poto, i ko mai o te rironga ano o te whenua ki te hunga tiaki (
E ki ana te Komiti o nga kai reti i roto i to ratou pukapuka o te 15 o Hanuere, mehemea ka hokona tetahi wahi whenua, me apiti tetahi kupu ki roto ki te pukapuka hoko mo nga kai reti tuarua, kia whakaaetia te reti tuarua mo nga tau e whatekau ma rima, 45. E tika ana tera, engari mehemea ka penatia, e kore pea nga kai reti tuatahi e pai ki te hoko, i te raruraru o taua tikanga, a ko te moni e riro mai ka iti, i runga i taua tikanga.
E ki ana a te Make i runga i te kupu taurangi ko te utu tika mo te wahi o te Rahui kua retia inaianei e £20,000. Ki taku whakaaro kia nui rawa atu. I roto i nga moni e £37,500 mehemea ka taea te kohi, ka puta mai te £3,000 (nga moni e riro mai ana inaianei) i runga i te moni koha e waru pauna i roto i te rau kotahi; nga moni e £42,857, mo taua £3,000 ano, i runga i te moni koha e whitu pauna i roto i te rau kotahi. Ko tera wahi o te Rahui kahore ano kia nohoia, e kore taea te kawe mai ki roto ki tenei tikanga, mehemea i riro mai he moni i taua whenua e kore whai ritenga mo enei korero.
I runga i te hoko i te reti ranei mo nga tau e rua me te hawhe, ko nga moni o te tau e puta mai i runga i te moni koha e waru pauna i roto i te rau kotahi, ka tae ki te £600. I nga tau e toru ka tae ki te £750, inaianei e £3,000 katou e puta mai ana i te tau.
I roto i nga tono 99, 10 e hiahia ana mo te hoko mo nga tau e rua me te hawhe.
I roto i nga tau 99, e 44 e hiahia ana mo te hoko mo nga tau e toru.
E kore ahau e whai whakaaro mo enei korero hoko, hei whakaatu mai i nga moni tika hei utu, no te mea kahore ahau i te mohio i tuturu ranei te whakatu i enei moni, he korero noaiho ranei. Ki taku whakaaro ko nga whenua, ehara i te mea reti, i te tiriti o Mawhera, me nga tiriti e tata ana ki reira, ko te riro mai he utu tika mo aua whenua.
E kiia ana ko te take i tika ai te iti o nga moni reti e puta mai ana, ko te nuinga ake o nga pai o te whenua i runga ake i te £48 mo te eka, na nga kai reti ano i whakapai i te whenua, na ratou i hanga a nga tuparipari, aha noa atu.
Kahore i te tino tika tenei, no te mea ko nga moni a te Hunga Tiaki i pau, i utua, i runga ake i nga wea, i ko atu o Pepuere 1872 e £750 mo nga mahi nui. I tenei tau mo taua mea ano £1,555 7
Katahi ano ahau ka rongo ki tenei tohe, e kiia nei kia rua me te hawhe, kia toru ranei nga tau hoko, hei utu mo te putake ake o te whenua, no te mea kua hanga e te kai reti he whare ki runga ki te whenua. Ki taku whakaaro ehara tenei i te take tika.
Ko nga tangata maori e noho ana i Kereimauta e tango ana i nga reti e puta mai ana i te Rahui, e whakahe ana i te kii kia hokona te whenua. Ko etahi i haere rawa mai i
I mea a Inia to ratou kai korero, "Ki to matou whakaaro, i roa te taima e kimi ana i enei ture ritenga katoa, kahore hoki o matou hiahia kia rereke te whakahaere inaianei." I runga i te take mo
Ahakoa enei nga whakaaro a nga maori, e tika ana ki taku whakaaro kia hokona etahi wahi o te Rahui, i a taima, i a taima, mehemea ka kitea he utu tika, he utu hei whakaputa mai i te moni takoha, kia rite ki nga reti e riro mai ana inaianei.
Ki taku whakaaro kahore i te tino tika nga korero a te Komiti, e mea ana, e kore e pai kia whai rawa te hunga maori i runga i te nui haere o te utu o te whenua, na nga pakeha hoki i nui ai te utu. Tetahi kupu hoki, "mehemea i nga tau kotahi tekau kua pahure ake nei, kahore i riro i nga maori he painga o taua whenua, he aha te pai kia tangohia e ratou inaianei, kua iti haere nei hoki ratou." Ko tena hoki e he ana i au.
Mehemea he aroha noa enei Rahui na te Kawanatanga i roto i nga whenua Karauna, ma te iwi maori, penei kua tika pea etahi o aua korero, engari i runga i tenei tikanga (i to Arahura hoki), ko enei whenua kei waho o nga takiwa whenua i hokona atu ki a te Kuini, inahoki nga kupu o te pukapuka hoko kua oti nei te korero, e whakaatu ana kahore rawa he moni i utua mo aua whenua, engari i te taima o te hokonga i tuhia taua kupu, kia mohiotia ai kahore he moni i riro mo taua whenua.
Kua homai e Hone Waiti (
Me ata rapu he tikanga mo nga moni e puta ake ana mo nga whenua e hokona ana, me tuku aua moni ki te mokete, aha ranei, kia nui haere ai. I te tikinga a te Hunga tiaki i enei moni, e kore e tika kia tukuna mo te peke (
Mehemea ka tukuna pumautia ki te mokete, ko nga moni koha e kore e nui ake i te whitu, i te waru pauna i roto i te rau kotahi. Mehemea ka hokona ki te whenua, e kore e kitea te tupu haere ake o te moni.
Ko enei tikanga e rua mo te takotoranga o aua moni, me ata tirotiro i nga taima katoa. Ko tetahi take e pai ai kia whakamonia aua whenua, ko te kore utu mo te whakahaere, ka tuturu tonu ki te moni.
He take nui ano enei, engari ehara i te mea he tino whakakahore i te hoko.
E kitea ana ano ko te whai rawa a Kereimauta inaianei, e kore e mutu, ka mau tonu. Ko nga moni e puta mai ana i te Katimauta (
Ki taku whakaaro, ko nga take enei e kitea, ana i roto i enei korero.