Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2009, by Victoria University of Wellington
Prepared for the
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line. Every effort has been made to preserve the Māori macron using unicode.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
Te Pitihana turaki i te Kamupene i tukua atu nei ki te Paremete e nga ringa o Kapene Poata raua ko Rawiri Karaha, i whakatakotoria nei hoki e Te Paraihe, Minita Maori, ki te aroaro o te Paremete, i runga i te motini a Taratoa, whakakorea ana taua Pitihana i roto i nga pukapuka o te Whare, a maka ana ki waho. Tetahi Pitihana na nga Pakeha o Kihipane i tuhi, engari na nga hoariri o te Kamupene i mahi taua Pitihana, i runga i te motini a Ta Hori Kerei i roto i nga ra kua hori ake nei, maka atu ana ki waho o te Whare. I mahia enei Pitihana e rua mo te mahi kotahi, ko taua mahi, he whakakino i te ngakau o nga maori me nga Pakeha ki te Kamupene. He nui nga korero teka i roto i aua Pitihana, a kei te mahia tetahi tikanga hei whiu i nga tangata e kimi nei i te tika mo a ratou mahi apo, i te mate hoki mo etahi, He nui nga korero o nga ra kua hori ake nei mo te Kamupene, a he nui hoki nga kupu whakahe mo taua Kamupene. Kei tona ahua tonu o mua te Kamupene kei ana ritenga tonu, kei ana whakahaere hoki o nga mahi i mahia e ia i te timatanga. Engari ko etahi o nga tangata nana i whakatu te Kamupene i whakaae hoki ki nga whakahaere katoa, kua tahuri mai inaianei hei hoariri mo te Kamupene, kua tuku hoki i nga kupu whakapae ki te Kamupene mo te mahi kino. Ko Kapene Poata tetahi o nga tangata nana i whakatu te Kamupene. Ko nga tangata na ratou i hanga te Kamupene kua oti nei hoki te panui o nga ingoa o aua tangata, ara, ko Te Riihi, ko Hemi Paita, ko Te Taka, ko, Henare Potae, ko Wi Pere, ko Te Whatahoro, ko Kapene Poata, me Meiha Ropata, a ko tetahi o enei, ara, ko Kapene Poata, ko ia tetahi o nga tino tangata e takahi nei i te Kamupene. Me mohio hoki nga maori, ko nga mahi a te Kamupene e pehi ana i nga mahi a nga Pakeha e hoko nei i nga whenua maori, ara, ko ta te Kamupene he tango i nga whenua maori mana e whakahaere mo nga maori, kia taka ai he utu nui ki nga maori mo o ratou whenua, i te hoko i te reti ranei, i runga i ta te Komiti maori e whakatau ai, ki te wehe hoki i etahi rahui mo nga tangata i runga i te hiahia o te Komiti. Ko ta nga pakeha, he hoko i nga whenua maori, a ka kore e riro ia ratou i runga i te hoko, ka riihitia e ratou i nga maori mo tetahi takiwa roa hei arai i etahi atu Pakeha, ka tahuri ai ratou ki te hoko haere i aua whenua. No muri mai i te tunga o te Kamupene, e kiia ana, kua tango mahi ia, kua whakahoa ranei ki etahi Pakeha o Nepia e mahi nei ki te hoko i etahi whenua nui o te Tai Rawhiti mo ratou, e hiahiatia nei e etahi o nga tangata no ratou aua whenua kia tukua mai ma te Kamupene e whakahaere. E mohio ana hoki a Kapene Poata me ana hoa Pakeha, mehemea ka tukua nga whenua ki te Kamupene ka ngaro atu ia ratou nga whenua me nga hua hoki o aua whenua e whaia nei e ratou. Na reira kua hoa riri ratou ki te
Kaore tenei Kamupene e tae ki te kii, kaore ana mahi i te ata tirohia mai. Kei te titiro tonu mai te iwi ki ana mahi. Kei te mataku kei te ngakau kino hoki nga pakeha hoko whenua,
E rua rau inaianei nga whai hea o te Kamupene. He mahi whakahaere tana, kaore he tikanga e kore ai e mana te Kamupene ki te hoko whenua, mehemea he hiahia hoko whenua tona, kaore ano ia i hoko i etahi whenua mona ehara hoki tena i te mahi i whakaturia ai taua Kamupene. E kore nga kai whakahaere e rua tekau e tuku mai ia ratou hei mahi i nga mahi a te tangata, a etahi ropu tangata ranei. Ko nga mahi e whaia nei e te Kamupene kua oti te whakaatu ki roto i te Pire i tukua atu nei ki te Paremata; ara koia nei etahi.
Tuatahi.—Kia whakamana kia nukuhia te Tari.
Tuarua.—Kia whakarahia atu nga wahi hei whakahaerenga mo ana mahi ki nga wahi o Ao-tearoa i tua atu o te Tai Rawhiti.
Tuatoru.—Kia whakataua i runga i te tikanga o te Ture nga mahi whakahaere o nga
Tuawha.—Kia whakamana hoki i runga i te tikanga o te Ture nga Komiti e whakaturia ana e nga iwi kainga, hei tuara mo taua Kamupene ki te whakahaere i nga mahi.
Ko etahi rarangi o taua Pire e tau ana ki runga i nga mahi whakahaere. Ko ona kai turaki, koia nei, ko nga tangata e whai nei kia riro ia ratou nga whenua mo te utu paku. Kaore ratou e ahei ki te kohuru i te Maori; engari e whai ana ratou ki te muru i a ia; a ka rupahu haere ratou ki te pai o a ratou mahi; a ki te kino o a etahi. He pai te Kamupene ki ta matou titiro, e kimi ana ia i te ora, kaore ia e kimi i te mate. Ma ana mahi e arai nga mahi hoko a nga tangata apo whenua o Niu Tireni; E haere mai ana ki te Paremete ki te whakaatu mai i ana mahi; e tono ana hoki kia uiuia nga tikanga o ana moni me ana taunga nama ranei; E whakaaro ana hoki ko nga Kamupene pera me haere katoa i raro i nga Ture a te Paremete. E arai ana hoki kei riro nga whenua Maori i nga kai hoko whenua a te Kawanatanga, e mahi ana hoki i te taiepa hei arai atu i te tangata apo whenua, e whakaae ana hoki ki te tuha i nga hua o nga whenua ki nga iwi kainga; kaore ia ki te rama (waipiro) a te Pakeha. He kaha ia, engari kaore i piki ake tona kaha i roto i te tutua. E mahi ana ia i ana mahi, engari kaore ia e tono ma te Paremete ia e tuara. E whakaae ana ia mana e kawe mai e mau mai hoki he Pakeha whai moni whai rawa hoki ki Niu Tireni; Ma ana mahi e arai atu nga tangata apo whenua kei riro kia ratou etahi whenua nui, e tuara ana hoki i nga Maori ki te pupuri ki te
Kua mohiotia ki te katoa he kaha rawa nga hoa o te Kamupene kei Ranana. Na tana kaha i tino kino ai nga pakeha hoko whenua, me o ratou kai whakahaere ki taua Kamupene. Ko te hunga hoko waipiro me te hunga apo e haeerere ana ki nga taha o te Maori o te Pakeha e momona nei i runga i nga hiahia kino o nga iwi erua, koia nei, kua hui ki nga Pakeha apo whenua o Nepia ki te takahi i te Kamupene. E hara i te mea hou ki tenei ao te tu ko Hatana me ana akonga hei kai whakapae mo te iwi nui.
Engari ko nga tangata hara kore anake e ahei te tu ki roto i te Temepara ki te whakapae, na reira i pouri ai nga Pakeha apo whenua o Nepia. Kua pau i a ratou nga whenua momona o reira, inaianei kua tahuri mai o ratou kanohi me o ratou ringa ki te tango i nga whenua pai o
Te ripoata a te Komiti Whakahaere mo nga mahi Maori mo runga i te Pitihana a nga tangata Maori o Papate Pei mo te Kamupene Whenua o te Tai Rawhiti, e mea ana, he mahi tenei ma tetahi kooti e uiui, a kaore a ratou kupu whakahoki.
Te Taratoa.—Kaore i puaki he korero hei tautoko i nga korero whakapae i tuhia ki te Pitihana nei, a e mea ana ahau, ko nga korero o te whakatakotoranga o tenei Pitihana me whakakore atu i roto i nga pukapuka o te Whare.
Te Paraihe.—E mea ahau me uiui te pono o aua korero whakapae. I ki hoki a Taratoa, mehemea e hiahia ana te Whare kia uiuia tona tika e whakaae ana ia ki te whakapuaki korero. A e whakaaro ana ahau me whakahoki atu ano te ripoata ki te Komiti kia whiriwhiria ano nga korero o taua Pitihana, a maku ma te kai whakatakoto o tenei Pitihana e tono mai nga kai whakapuaki korero.
Kanara Tirima.—Kaore e taea te whiriwhiri e te Komiti nga korero o taua Pitihana, Kei te Kooti anake te wahi hei uiui mo tena.
Ta Hori Kerei.—E whakaaro ana ahau me whakarite tetahi tikanga hei utunga i nga kai korero.
Meiha Atikihana.—E whakaaro ana ahau me tono nga kai inoi ki te tautoko i a ratou kupu whakapae.
Manakamare.—E whakahe ana ahau ia te Paraihe mo te whakatakotoranga ki te aroaro o te Whare i tenei Pitihana whakapae.
Te Taratoa.—E whakaae ana ahau ki te ata whiriwhiri i tenei mea. I muri iho i te puakanga o nga korero. Ka motinitia kia waiho tonu taua
Te Konore.—E mea ana ahau kia nukuhia atu tenei korero.
Te Paraihe.—E karo ana ahau ia au ano mo taku whakatokotoranga i tenei Pitihana mehemea kaore e taea e ratou inaianei te whiriwhiri, e taea ano e ratou ki te kii, mehemea ranei e ahei ana kia whiriwhiria ano.
Ko te motini kia nukuhia atu taua korero, i hinga tena, tu ana ko te motini a Taratoa, e 40 mo te taha kia ia, e 29 ki te whakahinga.
E mea ana ahau ma te Kawanatanga e tango te mahi whakahaere mo nga hoko o nga whenua Maori ki roto i ona ringa ake kia puta ai he utu tika ki nga Maori, kia marama ai hoki ki nga tangata e hiahia ana ki te hoko, Me tautoko ratou i nga mahi whakatu Kamupene, penei me te Kamupene whakanohonoho Whenua o te Tai Rawhiti. Kia tu hei kai whakahaere mo nga Maori ki te whakanohonoho tangata ki runga i o ratou whenua. Nga tikanga o tetahi Pire i mahia e au i te tunga o toku Kawanatanga i penei:—Ma te Kawanatanga anake e whakahaere nga hoko o nga whenua Maori, kia paku hoki nga wahi e peratia, hei whakatau mo nga mahi whakanohonoho. Hei muri iho i tenei, ko te whakaaturanga o nga whenua hei hoko. Me pera te haere o nga Ture.