Nga Korero Paramete: 1886-1890

Turei, te 20 o Akuhata, 1889

Turei, te 20 o Akuhata, 1889.

Nga Take Whenua I Mokau.

Taiwhanga.—Ko ahau ano tetahi o nga mema o te Komiti mo nga Mea Maori nana i whiriwhiri i aua keehi e rua. I whakatika ake ahau ki te tautoko e te motini a te mema nei, no te mea mehemea e whakaeangia ana te mate o Teone. He aha i kore ai ki etahi atu? E mohio ana tatou katoa na te Kooti Whenua Maori i whakawa i enei keehi i mua. Kei te mea te Paremete inaianei ki te whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori i naianei; erangi ia i te mea e whakamatau ana te Paremete ki te whakatikatika i taua Ture e he haere ana i nga Paremete katoa. Na konei hoki i tau ai te raruraru ki nga Maori raua ko te Pakeha, ko taku i hiahia ai ki tau te tika ki waenganui i nga tangata katoa e whakahaere ana i enei keehi. Kahore ano ahau kia whakapono ki nga mahi a te Komiti mo nga Mea Maori. Kahore ano hoki ki nga Tiati me te Kooti Whenua Maori. Kua roa ahau e whakaaro ana, kia ata tirohia e te Kawanatanga tenei (ara) ki te tukuna te tika ki tetahi me tuku ki te katoa.

Nga Pukapuka E Kawea Ana E Te Manawatu Rerewe Kamupane.

Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Tumuaki o nga Poutapeta,—(1.) Mehemea e mohio ana ia kei te tonoa kia kotahi kapa te utu i runga ake i nga pane kuini e mau ana i runga i aua pukapuka e te Manawatu Rerewe Kamupane mo te kawe i nga pukapuka ra waho i te Pohi ki te Poutapeta i tuhia ai aua pukapuka? (2.) Mehemea ka tahuri ia ki te whakakore i taua tono? Kei te rua pea maero te pamamaotanga ki te taha ki te Hauauru o nga kainga o nga Maori i te teihana. A ko ta matou mahi he kawe tonu i aga pukapuka ki te rerewe kia kawea ki te taone. A i te mea e hoatu ana a matou pukapuka e tonoa mai ana kia kotahi kapa te ntu mo te kawenga i aua pukapuka. E hiahia ana ahau kia whakakorea taua utu (ara) mehemea e whai mana ana te Kawanatanga ki te whakamutu i taua tono.

Ta Haare Atikini.—Tana whakahoki. E pouri ana ahau i te mea e kore e taea e ahau te whakarite i te tono a te mema na. Ko te kapa e tonoa na e te rerewe he utu mo te porori o te kawe i aua pukapuka ki te Poutapeta. A mehemea e whakakorea ana taua utu tera e mau tonu te kawe i nga pukapuka ki te rerewe, a mahue ake te kawe i nga pukapuka ki te Pohi i te wa tika, me te tupu haere ano hoki o te raruraru me te whakanui i te mahi a te hunga mahi Poutapeta. Kei te mohio auo hoki te mema na mehemea e porori ana te kawe o te pukapuka ki te Poutapeta ka tonoa ano e te Poutapeta kia utua kia kotahi kapa mo te mahi o te kawe o taua pukapuka. Ko te pouaka kawe pukapuka i runga i te tereina he pouaka hei kawe i nga pukapuka kihai i tae wawe ki te Poutapeta, a i meatia hei painga mo nga Maori me nga Pakeha ano hoki me ta ratou utu tahi i nga utu e tonoa ana kia utua.

Rahui Kura O Motueka.

Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori mehemea ka kokirihia e te Kawanatanga tetahi Pire hei whakahaere mo te rahui kura o Motueka? Ko te take i patai ai ahau i tenei patai he mea mo runga i tetahi piihi whenua i meatia hei kura i Whakarewarewa. I tukuna ano tetahi pitihana ki te whare i te tau 1884 me te inoi kia whakahokia taua whenua ki nga Maori. I tukuna taua pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori a whakataua ana e ratou me tuku taua pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria e ratou. Erangi i te kapi taua kura i muri iho i taua wa a taea noatia tenei wa a kahore nga Maori i te mohio kei te peheatia te whakapaunga o nga moni i riro mai i runga i te reti o taua whenua. I tae ano nga Maori kia kite i te Minita Maori a mea mai ana ia tera e tere te hanga he Pire whakahaere mo taua mea i tenei Paremete.

Te Miterehana.—Tana whakahoki, E mohio ana ahau he take nui tenei, a tera atu ano hoki etahi atu rahui i etahi wahi o te Koroni kei te penei ano me tenei, engari ka tahuri tonu te Kawanatanga ina watea ratou ki te whiriwhiri i taua mea kia marama ai ki a ratou te peheatanga, erangi e kore e taea i tenei Paremete.

Whenua Maori O Kaiapoi.

Tame Parata.—E te Tumuaki e patai atu ana ahau ki te Minita Maori mehemea ka whakahau ia i a te Make ki te whakaoti i nga tiwhikete mo nga whenua Maori i Kaiapoi a tae atu ki Murihiku ara kia whakaotia nga mahi a te Kooti Whenua Maori kihai nei ano i oti i te nohoanga o taua Kooti i te tau 1887?

Te Miterehana.—Tana whakahoki kei a te Make te tikanga o taua mea a kua mea ia ka hohoro tonu tana whakaoti i tenei i tena ota a oti katoa.

Ture Pane Kuini.

Tame Parata.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te patai atu ki te Pirimia mehemea ka tahuri te Kawanatanga ki te whakatikatika i te Ture Pane Kuini i tenei Paremete pera ano me ta ratou kupu i whakaae mai ia i tera Paremete. Ka maha nga pitihana kua tukua mai e nga Maori he tono kia whakakorea te Ture Pane Kuini. I tukua ano taku patai ki te Pirimia i te tau 1887, a i ki mai ia ka whiriwhiria e ia i te mutunga o te Paremete, kahore ano ahau kia kite noa i tetahi Ture kia tukuna mai mo runga i tenei take na konei ahau i tuku ai i tenei patai.

Ta Haare Atikini.—Tana whakahoki, kua tirohia e ahau tenei mea a kahore i marama mai ki ahau te huarahi hei whakarite i te tono i hiahiatia e te mema na.

Pire Tiaki Manu. Tame Parata.—E te Tumuaki ki taku whakaaro kotahi te mea i mahue i roto i te Pire nei ara ko te korenga o te paanga o tenei Pire ki nga whenua Maori. Ki taku mahara hoki mehemea ka paahi tenei Pire i tona ahua e mau nei, ka whai mana te hunga mau pu ki te haere ki runga i nga whenua Maori pu- puhi manu ai. I whakahua ano te mema mo Waitemata ki nga tikanga tiaki a nga Maori i nga manu i mua, a e tino whakaae ana ahau ki nga korero a taua mema. Ko taku i hiahia ai kia tiaki nga Maori whai nehenehe katoa i nga manu. Kotahi te he i kitea e ahau i roto i te Ture Tiaki Manu ko nga wa kati i whakaritea e te Ture e rereke ana i nga wa patu a nga Maori i nga wa o mua. I timata tonu te mahi patu a nga Maori i te marama o Hepetema, erangi ko nga Pakeha e patu ana e hoko ana i te manu i nga marama o Mei me Hune. Kahore nga Maori e patu pokanoa i te manu kia tae ra no ki te wa tika. A ko nga tui kia tino momona rawa ka patua ai. E whakahe ana ahau ki te Pire no te mea kihai nga wa patu i whakahuatia, akuanei kihai te mema nana i kokiri i tenei Pire i whakaaro ki nga Maori, kihai ia i pa atu ki a ratou ki te patai i te wa tika hei patu i nga manu. Heoi ka tautoko ahau i te menemana kia turakina tenei Pire.

Taipua.—Ki taku mahara he maha nga tangata e pangia ana e tenei Pire. E whakaae ana hoki ahau ki etahi o nga tikanga i roto i taua Pire no te mea e whai ana kia ata tiakina nga manu o tenei koroni. Ki taku mahara me tahuri nga Pakeha ki te hanga ture hei arai i nga mahi pate a te Pakeha. Ko nga Pakeha hoki te hunga e tika ana kia tiakina. I nga ra o mua he pai rawa te tikanga tiaki a o matou Tupuna i nga manu, i te taenga mai o Kapene Kuki ki tenei motu ka tuhituhia e ia te koanga o tona ngakau i te tini o nga manu Maori o Niu Tireni e powhiri ana i a ia kia u mai ki uta; erangi no muri iho i te taenga mai o te Pakeha ki tenei whenua katahi ka kore haere te manu i te kainga a te kiore Pakeha, a inaianei kua horomititia te manu i te kainga i te kaihanga kino nei i te paitini. Ko tetahi mate o nga manu ko te tuatuanga i nga ngahere, e tae ana ki te rau mano nga eka e tuatua aina ana i te tau kotahi. Ko nga take enei i kore haere ai nga manu. I nga wa o mua e tino tiaki ana nga Maori a kahore he manu e patua pokanoatia, kia tae ra no ki te wa tika. I tino porori rawa tenei tikanga tiaki i nga manu Maori ko tetahi he ko nga Pakeha tonu nga kaipatu. Ki taku mohio na etahi ano o nga mema o tenei Whare i patu nga manu i runga i ta ratou mauranga mai i nga rongoa whakamate ki tenei koroni me te rui haere i nga kai kua oti nei te paitini. Kihai i tika nga marama patu i roto i te Pire nei ma nga manu katoa, tera hoki era manu e mohiotia nei ki te ingoa he kuaka ara he hakakao. He taonga nui aua manu na te Maori. He tini aua manu kei etahi wahi o Aotearoa. Heoi nga marama tiaki mo aua manu ko nga marama o Hanuere, o Pepuere, o Maehe. Ki taku mohio me whakarereke tenei Pire hei . tiaki i aua manu. He manu haere hoki aua manu ki etahi atu wahi, inahoki e haere mai ana ki Niu Tireni i te marama o Oketopa a kei a Aperira ka rere atu ki te moan a o t e Tiainamana. He mea pai kia whakatikatikaia tenei Pire ina tukuna kia Komititia hei tiaki i enei manu.

Taiwhanga.—E tautoko ana ahau i te menemana a te mema mo Waihemo, ara kia turakina tenei Pire. Ko te take i tautoko ai ahau no te tukunga mai a te Kawanatanga i tenei Pire kia pa ki nga manu Maori. Mehemea e paahitia ana te Pire i tenei ahiahi, ka motini ahau i te tukunga ki te Komiti kia kaua e pa ki nga manu Maori erangi ki nga manu Pakeha anake. I tonoa mai ahau ki konei ki te tiaki I nga take o nga Maori. A kua tae tenei ki te wa e kore ai nga Maori e pai kia whakaritea nga tikanga kia ratou kia rite ki o te kohungahunga, kua hina haere hoki ratou inaianei, a he aha te take i whakaritea ai rotou ki te tamariki whanau hou? E ahei ana ratou te tiaki i a ratou nei manu. E tae ana nga eka e takoto nei ki nga Maori inaianei ki te tekau ma rima ki te tekau ma one miriona eka. He aha te take i kore ai e tukuna ma nga Maori ano e tiaki i a ratou nei manu? I nga wa a o matou tupuna e whai ture ana ratou hei tiaki i a ratou manu, no te mea ki te tahuri te tangata ki te patu pokanoa i te manu, ka patua ko te tangata hei utu ara ki te mea kua oti te rahui mehemea hoki e pokanoa ana ki runga i te whenua o te tangata ke. Ko tenei me waiho ki nga Maori tonu te tiaki i a ratou manu, i a ratou ika, i a ratou tio, me era atu mea katoa. Heoi pooti ana te Whare runga i nga kupu nei na. Me korero tuarua te Pire inaianei, ko tona takunga iho ko nga.

Ae, 42; No. 27. Korerotia tuaruatia ana.