Nga Korero Paramete: 1886-1890
Wenerei, te 11 o Hepttema, 1889. — Nga Rahui Whakanohonoho O Te Tai Hauauru Pire Pupuru
Wenerei, te 11 o
Hepttema, 1889.
Nga Rahui Whakanohonoho O Te Tai Hauauru Pire
Pupuru.
Ta Hare Atikini.—Tera e mohio te Whare kua nui ano nga raruraru mo te tukuuga riihi mo nga rahui Maori i te Tai Hauauru, a e maha ana nga Ture kua paahitia i nmga i te whakaaro kia tika tahi nga Maori me Bga kai riihi Pakeha. A e pouri ana ahau ki te whakaatu, ahakoa nga mahi a teuei Whare i runga i tera whakaaro, kua ara ake hu raruraru ara kua mahia ki te ture inaianei, a kua awangawanga penei, kei te mana ranei nga riihi i tukua e te Kai Tiaki o te Katoa, kei te pehea ranei. I whakahaere tikanga ano te Kawanatanga ki nga Maori me nga Pakeha kai reti i runga i tenei take, otiia i te mea kua tata to mutu te noho o te Paremete, kaore he wa inaianei kia wbakaotia. Ki toku mohio kei te hiahia nga talia e rua kia whakaotia he tikanga pai, a tera tonu e oti marire ia ratou, inahoki kua ahua oti tetahi Pire hai whakamutunga, otiia, me mohio nga mema, he mea nui rawa tenei, na reira te oti wawe. Me ki atu ahau, kua timaiatia e nga Maori etahi whakawa hei whakahiaga i nga riihi i tukua ra i raro i aua Ture. Na e peuei ana toku whakaaro mo runga mo enai raruraru, a ko te mema o taua takiwa. A Taipua, kei te penei ano ia, ko te mea pai ra, me ata whakanmtu i aua whakawa katoa inaianei kia taea te mutunga mai o tera Paremete, me mutu hoki e te Kai Tiaki tana niahi tuku reti, kia whai takiwa te Paremete ki te ata whakaaroaro i euei raruraru. A i roto i tenei wa e haere ake nei, kaore a paheke nga mana o tetahi o tetahi, ka tiakina katoatia era taea noatia te wa e oti ai he tikanga inarama. Me ki atu ahau ki te Whare. He aha o paiuga mehemea ka tahuri ratou ki to whakawa? Ki to kawea ki roto ki te Hupirimi Kooti, a hinga aria aua riihi, heoi tera e tahuri te Kai Tiaki ki te tuku riihi hou me te lake haere o nga rnouie pau mo enei tu whakahaere, ara te whiriwhiri utu me era atu mea. Na reira kua penei te whakaaro a te Kawauatanga, me te whakaoro hoki a uga Maori, tae uoa ki etahi tokomaha o nga kai riihi Pakeha, ko te mea pai ia, me paahi teuei Pire kua tukuna e au ki te Whare. Ahakoa kua tae mai he waea ki au na etahi Pakeha toko-rima toko-ono ranei,e mea aua, kei te pai ratou ki nga whiriwhiringa riihi hou, kaore kau o ratou hiahia kia paahitia tenei Pire: He aha koa, ki toku whakaaro ko te mea pai me tuku kia whai mana tenei Pire. Tera e puta he painga mo ratou, iroto i te wa i mua mai o te Paremete, mo uga Maori hoki mehemea ka oti te tikanga whakahaere e rite ai te hiahia a te katoa. A he pai rawa atu tena mehemea ka pena te otinga. Heoi e motini aua ahau kia pauuitia tuaruatia tenei Pire.
Taipua.—Ka tuake ahau ki te tautoko i te panui tuarua o tenei Pire. Kei te whakaae ahau ki tenei Pire, i te mea hoki, he tikanga i oti i waenga o nga Maori me nga Pakeha. I te mea auo hoki, kua tata te mutu o tenei Paremete, a kua kore e taea te mahi i toku Pire e mau ana i runga i te Ota Pepa o te Whare. Koia ka kapainga e au teuei i te mea e tukua ana he takiwa ki nga Maori, hai taanga manawa, hai rapunga whakaaro, mei kore e tupono ki tetahi tikanga e makea te kohu pouri i ruuga ia ratou. A e inoi ana ahau kia whakahaerea he tikttnga pai, ngawari kia mutu rawa ai nga raruraru. Iuahoki inaiauei kei te rere tonu mai nga whakahe, me te whakaatu mai i nga mate, i nga aha, koia te take e pai ana ahau ki paahitia tenei Pire, mei kore e oti pai he tikanga ngawari. Na reira e tono rangatira aua ahau ki teuei Whare kia paahitia tenei Pire i runga i te ngakau mahaki, i runga i te pono me te tika.
Te Hatihana. — Ka whakatika ahau ki te turaki i teuei Pire. Na te kakama o te mema Maori mo te Tai Hauauru ki to hapai i tenei Pire ka mohiotia ai he tino painga kei roto mo aua hoa Maori i raro i aia. E he ana te ki a te Pirimia, kei te pai nga Pakeha ki teuei mea. Ko ahau ke te mangai mo te tokomaha o nga Pakeha kai riihi, a kaore rawa i te pai ratou ki teuei tikanga. Kore rawa tetahi Pakeha kotahi i roto i toku takiwa o Waitotara kei te pai, me uga Pakeha hoki i roto i te takiwa a te Pirimia, kaore i te pai ratou ki toku mohio.
Taiwhanga.—E koa ana ahau i te mea kua whai takiwa tatou kia korero inaianei mo tenei take. Ko te murunga whenua nei he mate nui rawa i tau ki runga ki nga Maori mo tena. A he mauo pea nga Pire e homai nei ki te Whare hei huarahi taugo i to matou taenga whenua kia riro katoa atu. E tono ana ahau kia pooti mai te taha turaki kia paahitia tenei Pire, i te mea ko matou e tino aitua ana i raro i te murunga whenua mo nga whawhai. Tena. Nawai te he i ara ai te whawhai ? Na nga mango kai whenua ra, pea, e haia ite mea na nga Maori. A tau ana te mamae mo te taimaha o te whiu kino ki runga ki te iwi Maori. Ora aua nga taniwha horo whenua. I te motinitanga a te mema Maori o te Tai Hauauru i tera po mo nga Bahui Maori nei, ki mai ana te Pirimia, kaore he take a nga Maori ki enei whenua, i to mea i raupatutia. E hoa ma, mehemea ka ara ake he Paremete hou hei riwhi mo tetiei. Katahi pea ka tatu nga waewtu a nga Maori ki o ratou whenua. I to mea hoki kaore i te tika etahi o nga ture e paahitia ana e teuei Whare. Ko teuei Pire, e whakamutu ana i te tuku reti inaianei, tae atu ki tera Paremete, mei kore e oti he whakaaro a uga Maori i roto i tenei wa e takoto mai nei. Ki te atawhaitia tatou e te Atua, tera pea tatou e kite meheuiea i tika te murunga o aua whenua. Ki te kore, heoi kua kore he whakawhirinakiranga mo nga Maori ki roto ki tenei Wharo; kua kore he ora mo ratou. Titiro iana ki te mema mo Waitotara, he nui to raruraru i runga i tana mahi mo te Ture Kooti Whenua Maori. Me to tini o ana mo- nemana raruraru e homai ana ia kia uru ki roto. E hiahia ana ahau kia unuhia e te Kawanatanga taua Pire, kia tino patua ranei ana menemana kikino. Ma te wbakakore rawa o taua Kooti e tan ai te ora ki te iwi Maori. E tono ana ahau ki oku hoa katoa, me paahi tenei Pire mo nga Rahui o te Tai Hauauvu maianei i te mea he pakn ora kei roto mo nga Maori e rapu riei ratou i te tahi tika ma ratou.
Te Moka.—E tino hiahia ana ahau kia paahitia tenei Pire. E whakapai ana ahau ki te Pirimia mo tana homaitauga. He waiho marire i aua raruraru mo tera tau kia ata whakahaerea paitia, mei kore e mutu te whakahaere kino i nga Maori. Ahakoa na te a hua pohehe i kino ai te whakahaere ia ratou. E tika ana te ki a be meina mo Waitotara i wliawhai ano nga Maori kia tatou, a he numiae rawa taua pakanga. Otiia mehemea i pera te toa o taua mema me enei Maori c whawhai ana ki te pupuri i to ratou tupuua oneone, tera e nui rawa re miharo o tenei koroni ki aia. Kaati, binga ana nga Maori ia tatou, whiua ana. A whakahokia ana etahi o a ratou whenua kia ratou e te Komihana i runga i te Karauna Karaati, me te ki atu hoki, kua tuturu enei wahi ma ratou e kore e hoki atu ki te tango, ko tenei, kei te whawha atu auo. Kanui toku ketekete ki te mema mo Waitotara i aia e hapai aua i tenei mahi kino. E tino he ana ki taku titiro te ture i paahitia i te tau 1887, na reira e homai ana i tenei Pire hei pupuri i nga whakahaere katoa. Ko tenei kia pai te mahi kei kino te ingoa o tenei koroni. Ko taua mema e whakake ana i tenei Pire, e whai paanga ana ia ki aua whenua. koia ra pea te take o tona whakahe, a kaua ia e whakapae. ki te mema Maori o te Tai Hauauru, kaore hoki he paauga o Hoani Taipua ki enei whenua pena me taua mema ra. Kua whakahoutia te riihi a taua mema i runga i tetahi utu iti. E tino hiahia aua ahau kia paahitia tenei Pire inaianei.
Te Paranihi.—E tino whiu ana a Te Moka ia te mema mo Waitotara, mo te paahitanga o te ture i te tau 1887, e hara i aia te he o taua ture, na tenei Whare te he me he he. Inaianei kua tae nga moni utu o nga Kaiwhiriwhiri kia rahi atu i te £2,000 ma nga Pakeha reti e utu e toru koata ma nga Maori e utu kotahi koata. Mehemea na nga taha e rua i whakaae ki teaei Pire, e pai ana, erangi kaua e haere i runga i te taha kotahi anake. Ki toku mohio me unu te mema mo Waitotara i toua menemana.
He nui rawa te korerotanga mo tenei Pire a pootitia ana, hjnga ana te motioi a Te Hatihana: Nga Ae, 53; nga No, 5.
Paahitia te panui tuarua, me te panui tuatoru.