Nga Korero Paramete: 1886-1890
Taite, te 20 O Hune, 1889
Taite, te 20 O Hune, 1889.
Te huihuinga Tuatoru o te Paremete Tuangahuru o Niu Tireni i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu e whai ake nei,
Whai Korero.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—
E nui ana toku koa i te mea ka kite nei au ia koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete i muri tata tonu iho nei i toku taenga mai hei Kawana mo tenei koroni.
I te mea kaore ano au kia roa ki konei kaore ano hoki au kia watea noa ki te haereere ki nga takiwa o te koroni nei, e mohio ai au ki nga oranga me nga taonga me nga mahi katoa o konei, engari kanui toku whakapai ki nga mea katoa kua kite nei au. I au e noho ana i Akarana me toku haerenga mai ma uta, a i au hoki e noho ana i konei ka nui toku whakapai ki nga oranga me nga painga o tenei Motu i kite ai au, me te kaha o te whakahaere i nga mahi whakanohonoho tangata ki te whenua. Ka nui hoki toku whakapai atu ki te kaha o te mihi mai o nga hunga katoa ki au, me te ngakau piripono o nga iwi, i mini mai nei ki au te Kaiwhakarite mo te Kuini, i nga wahi katoa kua tae nei au.
E tino pai ana ahau i tenei toku kitenga tuatahitanga i a koutou, ki te whakamiharo atu ki tenei koroni mo te pai haere o nga mahi katoa. I te pai haere nga tikanga i whakahaerea nei e te Kawanatanga hei whakahoki iho i nga moni e pau haere ana i te whakahaerenga i te Kawanatanga, e nui ake ai hoki te putanga mai o nga moni. E pal ana hoki an i te mea e mahara ana aku Minita kaore i ngoikore haere te whakahaerenga o nga mahi mo te katoa i runga i te whakaitinga iho i nga utu mo aua mahi. I te mea e mahara ana aku Kaiwhakahaere na koutou tahi me ratou i taea ai aua mahi, otira na te putanga mai hoki o te ora me te kaha ki enei motu i tino taea paitia ai. Na te nui haere o nga taonga o tenei koroni ake, me te pikinga ake o nga utu i mama haere ai te mahi whakakore i nga utu mo nga kaimahi, me te whakanui ake i nga moni e puta mai ana ki te koroni.
He maha nga tohu e kitea ana e mohiotia ai ka pumau tenei painga. Na te pikinga ake o nga utu mo nga tino taonga o enei motu i tupu haere ai te moni e puta mai ana ki tenei koroni, e marama ai hoki nga whakaaro o nga hunga katoa i ahua pouri nei i mua ake nei. E kitea ana hoki tenei i te nui o nga moni e whakapaua ana i runga i nga mahi e puta mai nei te oranga, me te nui hoki o nga whenua o te Karauna kua hokohokona nei, me te mahi hoki a nga tangata whai whenua rarahi kua wawahi kua hokohoko nei i o ratou whenua i etahi o nga takiwa o te koroni nei. He nui ke te whenua kua mahia paitia.
I te mea e kaha haere ake ana te ngakau ora o nga tangata o tenei koroni, me te kaha haere o a tatou mahi, kei te tirohia paitia mai hoki a Niu Tireni e nga tangata o waho e kimi kainga nei mo ratou, e rapu nei hoki i nga whenua hei haererenga mo ratou kia ora ake ai o ratou tinana i te mate. Titiro hoki ki te piki haere o nga utu mo nga whakaritenga moni i nama nei i Ranana, i te piki haere tonu hoki i Ingarangi i ia marama i ia marama i roto i te tau kua pahure ake nei.
I te whakamutu haere taku Kawanatanga i nga whakapaunga moni kaore nei e kaha ana te hoki haere mai o nga moni, engari e mahara ana ano ratou e tika ana kia whakaarohia nuitia ano te tukunga moni hei whakaputa i nga oranga o enei motu i nga wa e tika ana kia pera. No reira kua whakaaetia ano e ratou etalii mahi, i raro ano i nga mana kua tukuna mai nei e koutou kia ratou, ara he mahi e maharatia ana e ratou he mahi tika e puta mai ai ano he oranga. Tenei ano ka tukuna atu kia koutou nga whakaaturanga mo aua mahi kia kite ai koutou.
Tenei ano tetahi take e mohiotia ai te ngakau ora o nga iwi o tenei koroni, kua tahuri nga tangata o Otakou ki te whakatu Whare Matakitaki Taonga ki Tanitini, me te kaha hoki o te tautoko atu a nga iwi o etahi atu takiwa o te koroni i ta ratou mahi. Ki te mahara o aku Kaitohutohu tera e nui te pai me te ora e puta mai i runga i taua mahi, a ka tonoa atu ano hoki kia whakaaetia mai e koutou tetahi whakaritenga kua oti nei i a ratou, e tino pai ai te whakahaererenga o taua mahi.
No muri mai i tera tuunga o te Paremete ka whakahaerea e taku Kawanatanga "Te Ture Reriwe Kawanatanga, 1887," a kua tukuna atu nga reriwe ma etahi apiha tokotoru o konei e whakahaere. I runga i te ata patainga a aku Kaiwhakahaere katahi ka mohiotia e kore e kitea he Tino Komihana hei whakahaere i nga reriwe, mo nga utu i whakaaetia mai ra e koutou, mo etahi atu moni ranei e taea ai te tono atu kia koutou kia whakaaetia mai hei utu i tetahi Tino Komihana whakahaere i aua mahi taimaha; otira i runga i to ratou mohio kia Te Makero ka mahara ratou he tangata tika ia mo taua mahi. E mahara ana hoki aku Kaiwhakahaere ma nga mahi e kitea ai te tika o ta ratou whakatunga i a ia hei Komihana.
I te pai haere rawa nga hoko whenua o roto o te koroni nei, i te mea e nui ana nga whenua kua hokona, me te ahua tika ano hoki o te hunga na ratou nei i hoko. He nui te whenua, a kaore i riro nui i te tangata kotahi, engari he maha nga tangata nana i hoko, me ta ratou noho ano hoki i runga i o ratou whenua. I runga hoki i te hokonga o nga raana hipi e kitea ana kei te ngakaupaitia ano te mahi whakatupu wuuru.
E tino whakaaro nui ana aku Minita, mehemea ka tupato te whakahaere me te whakatuwhera i nga takiwa i ona wa tika ano, e kore e taro ka piki ake a Niu Tireni ka tu hei kainga tino oranga mo ona iwi, ko tona tikanga hoki tera, ina hoki tona ahua, me te whiti pai o te ra, me te kore kino o te makariri i enei moutere, me te nui o nga oranga o roto ake o tenei koroni.
E Nga Rangatika o te Runanga Nui,—
Ka hohoro te tuku atu kia koutou i nga rarangi moni o te koroni, ara nga moni e pau ana me nga moni e puta mai ana, a tera ano koutou e tahuri ki te ata whiriwhiri e ka tae atu kia koutou.
I ata whakahaerea aua rarangi moni i runga ano i te whakaaro tupato kia kaua e tino nui rawa te paunga o nga moni.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira Honore o te Runanga Nui,—
He maha nga Pire mo runga mo etahi putake nunui e pa ana ki te iwi nui ka tukuna atu kia koutou kia ata whakaarohia ai e koutou. E mahara ana oku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia whakaritea he tikanga hou hei whiriwhiringa i nga Mema o te Kaunihera. Ki ta ratou mahara kaore i te pai tenei tikanga whakatu i nga mema mo te Kaunihera, me te mau tonu o to ratou tuunga a mate noa te mema, e rereke ana hoki ki te nuinga o nga tikanga whakahaere o tenei koroni. A ka tukuna atu kia koutou tetahi Pire hei whakarite tikanga hou mo enei take me etahi atu tikanga hoki, a ma koutou e ata whiriwhiri.
E mahara ana oku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia ata whiriwhiria nga ture whakahaere mo te pootitanga o nga mema o te Whara Runanga kia mahia ai hoki tetahi tikanga hou. Ka tukuna atu kia koutou he Pire kia whiriwhiria e koutou, hei whakarite i tetahi tikanga pooti mema i raro i te tikanga e huaina nei ko te tikanga a Hea (Hare system). Ka uru ano ki tana Pire he tikanga hoa hei whakamana i te hunga whaipooti, me nga tikanga mo te rehitatanga kaipooti, me etahi tikanga whakapai i nga rouru. E mahara ana hoki oku, Kaiwhakahaere ma ana tikanga o taua Pire e rite ai nga hiahia o te iwi nui i nga pootitanga mema.
E mahara ana oku Kaiwhakahaere kia wharitea ra ano ki te ture he tikanga whakariterite i nga Kaimahi a te Kawanatanga, kia whakatakotoria hoki he tikanga marama mo o ratou utu, katahi ano ka tino tika te noho o nga Kaimahi a te Kawanatanga. E mahara ana hoki ratou e haere tahi ana tenei me nga ritenga e taea ai te whakahaere i nga tari Kawanatanga mo nga utu iti, no reira i mania ai e ratou tetahi Pire mo runga mo aua tikanga katoa.
Kua whakaarotia nuitia i roto i tenei koroni nga tikanga whakahaere i te tukunga moni mo runga mo nga mahi whakahaere hohipera, kua kitea hoki te uaua o tenei mahi e nga iwi katoa. Kua hanga e aku Kaiwhakahaere he Pire i runga i nga tikanga e maharatia ana e ratou he mea tika, e taea ai te awhina nga tangata e tika ana kia arohatia, kia kaua ai e nui haere te tuku rere noatu i te oranga mo he hunga tokomaha rawa. Ka tonoa atu koutou kia ata whakaarohia e koutou, tenei putake uaua.
I te ata whiriwhiria hoki e aku Kaiwhakahaere nga tikanga mo te takoha taonga. I te mea e ahua ngoikore ana nga moni o te koroni e kore e taea te whakahoki rawa iho taua takoha, otira e kite ana ano ratou e tika ana kia whakatikaia etahi o nga tikanga o nga Ture Whakarite Takoha Taonga, kia whakakarea atu etahi o nga tikanga e ahua pakeke nei. Noreira ka tukuna atu kia koutou he Pire hei whakarite tikanga mo enei putake nui.
Ka tukuna atu hoki kia koutou etahi Pire kia ata whakaarohia e koutou mo runga mo nga ture whakarite tikanga tiaki mo nga pukapuka perehi i Niu Tireni; hei whakatopu hei whakatika hoki i nga tare tiaki i nga huarahi mahi e kitea houtia ana, me nga tohu taonga; hei whakahaere tikanga mo te rehitatanga i nga takuta, e tu ai hoki he Runanga Takuta; hei whakapai hoki i nga tikanga mo te rehitatauga i nga whakawhitinga taonga; hei whakatopu hoki i nga ture mo nga tangata pekerapa (ara nga tangata kaore nei e, kaha ki utu i o ratou nama).
E tukuna ana enei putake katoa kia ata whiriwhiria e koutou, a ka kaha tonu au ki te tautoko i a koutou i runga i a koutou mahi hei oranga mo te koroni; a e inoi ana au kia whakamana a koutou mahi e te Atua i runga i tona atawhai, kia putu ai he painga ki nga iwi o tenei koroni.