Nga Korero Paremete: 1902-1903

Wenerei, te 9 o Hurae, 1902

Wenerei, te 9 o Hurae, 1902.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea ko nga patai a ka tae ki nga patai e whai ake nei.

Nga Moutere O Whare-Kauri.

Meiha Tuari ( Major Steward, mema mo Waitaki). —Ka patai ki te Kawanatanga, —(1.) Mehemea e tika ana kaore nga motu o Wharekauri i uru ki roto ki te rohe o tetahi o nga takiwa pootitanga mema? (2.) Mehemea kei te mohio te Kawanatanga e kore nga Maori o aua motu e whiwhi i nga painga o te Ture Kaunihera Maori, notemea i raro i taua Ture heoi ano nga tangata e ahei ana ki te pooti mema mo aua Kaunihera ko nga tangata anake e noho ana o ratou ingoa i runga i nga pooti rouru mema mo te Whare Paremete ? (3.) Ka tahuri ranei te Minita i tenei tuunga ano o te Paremete ki te hanga i tetahi rarangi ture hei whakauru i aua motu o Wharekauri ki roto ki tetahi takiwa pootitanga mema, ( a) kia whiwhi ai nga tangata o aua motu i tetahi mema mo ratou i roto i te Paremete, ( b) kia whai mana ai nga Maori o reira ki te pooti Kaunihera ma ratou i raro i te Ture Kaunihera Maori? I nga marama timatanga o tenei tau i tae ahau ki Wharekauri noho ai mo etahi wiki, a tino whakamiharo ana ahau i taku kitenga kei te taaketia o reira tangata a kaore kau o ratou mema i te Paremete, ara, nga iwi Pakeha me nga iwi Maori o taua whenua, i te mea kaore nga moutere o Wharekauri i uru ki roto ki tetahi takiwa pootitanga mema, Pakeha ranei, Maori ranei. Ko nga tiuti Katimauta e tau ana ki nga wahi katoa o Niu Tirena e tau ana ano hoki ki reira, no reira ahakoa kei te utu aua tangata i te wahi e tika ana kia utua e ratou o nga moni e pau ana ki te whakahaere i te Kawanatanga o te koroni, engari ki te tikanga kaore he mana pooti i a ratou. I tae atu ahau ki tetahi hui tino whai tikanga, i tu ai a Tatkua Pomare ki te whai-korero. I haere a Pomare ki Wharekauri ki te mea atu ki nga Maori kia whawha mai ratou ki nga painga o nga ture kua paalutia e tenei Paremete, ara kia pootitia e ratou he Kaunihera Maori. I tu ano hoki ahau ki te whai kupu ki taua hui, a tino whakamiharo ana ahau i taku mohiotanga kaore o ratou mana i raro i te ture ki te pooti Kaunihera mo ratou, notemea na tekiona 5 o te Ture Kaunihera Maori, 1900, i whakarite, heoi nga tangata e ahei ana ki te pooti mema mo te Kaunihera Maori ko nga tangata anake e whai mana ana ki te pooti mema Maori mo te Whare Paremete. Kaati ra, i te mea kaore hoki nga motu o Wharekauri i uru ki roto ki tetahi rohe pootitanga mema Maori—ara, kaore he pooti rouru mema —no reira kaore ratou e kaha ki te pooti mema mo te Kaunihera Maori Kua kiia mai ki au, i muri i ta ratou whakaarohanga i te kupu a Pomare kia whakaturia e ratou he Kaunihera, kua whakaae aua Maori ki taua kupu a ki taku mohio ano hoki, mehemea ra i tika te korero mai ki au, kua oti i a ratou te whiriwhiri he tangata hei mema. Mehemea e tika ana tera, me tono atu ahau kia titiro mai te Minita ki tenei take, ara, me hanga rawa pea ho rarangi ture, notemea mehemea kua he te whakatuunga o nga mema te Kaunihera Maori o Wharekauri, e kore hoki ratou e kaha ki te whakahaere i nga mana e meinga ana kia hoatu e taua Ture.

Meiha Tuari ( Major Steward). — Tera ano te Minita e kite e pa ana ano te patai i uia nei e au ki nga Pakeha o aua Moutere.

Timi Kara. —Ae.

Ture Kaunihera Maori.

Tame Parata (Mema mo Te Waipounamu). —Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, Mehemea ka whakahaua e ia kia perehitia kia kotahi mano nga kape o "Te Ture Kaunihera Maori, 1900," ki te reo Pakeha me te reo Maori, me nga huarahi-whakahaere i raro i taua Ture. He maha nga tono a nga tangata Maori o toku takiwa pootitanga kua tae mai ki au kia whakawhiwhia ratou e au ki etahi kape reo Maori reo Pakeha hoki o nga Ture i paahitia i tera tau, a kaore rawa i taea e au te whakarite i aua tono a ratou. Ki toku whakaaro i te mea ka nui te kaha o nga Maori o tera Motu tae noa hoki ki nga Maori o tenei Motu ki te whawha i te Ture Kaunihera Maori o te tau 1900, koia ahau i mea ai he mea tika kia arohatia ratou e te Kawanatanga ki nga kape o aua ture e hiahiatia ana e ratou.

Timi Kara ( Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —He maha nga kape o taua Ture kua tuhatuhaina e te Kawanatanga ki tena wahi ki tena wahi o te motu o Aotearoa. Engari i te mea katahi tonu nga Maori o Te Waipounamu ka whakaatu i to ratou hiahia kia hapai tahi ratou i nga ritenga o taua Ture, no reira kei te marama ahau ki te take i meatia ai kia maha nga kape o taua Ture mo nga iwi o te takiwa o te mema honore. Kaati, ka uia e au mehemea e hia te maha o nga kape kei te Kawanatanga e takoto ana, a mehemea kaore e rite te hiahia i era kape ka whakahaua e au kia perehitia ano etahi kape hei tuhatuha ki nga tangata e hiahia ana. He koanga ngakau tenei, ara, te tahuritanga o nga iwi Maori ki te tirotiro i te ahua o nga Ture hou nei, a koina tonu hoki te huarahi tata e marama ai ratou ki te aronga me te ahua o aua Ture, ara, me whakawhiwhi nga Maori o nga wahi katoa ki etahi kape hei tirotiro ma ratou.

Kaunihera Maori Mo Te Rohepotae.

Te Ranga ( Mr. Lang, mema mo Waikato). —Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, A hea whakaingoatia ai e te Kawanatanga nga tangata hei mema mo te Kaunihera Whenua Maori o te Rohepotae? I te taenga atu o te Minita Maori ki te Rohepotae i mua tata ake nei mahara ana nga tangata o taua takiwa e kore e maha nga ra ka whakaturia nga mema o te Kaunihera Maori. Tena ano pea nga take tika i penei rawa ai te roa, engari kei te mohio te Honore Minita e kore e whai mahi nga Kaunihera kia oti ra ano te whakatu nga mema e whakaingoatia ana e te Kawanatanga. Ki taku mohio ko tenei anake te mahi e toe ana etutuki ai nga mahi a tenei Ture, a kei te tatari tonu nga Maori kia whakaturia aua mema e te Kawanatanga.

Timi Kara ( Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —He oranga ngakau noku kia tere tonu te whakatu o aua mema. I whakaaro ahau i te tuatahi taihoa e whakatu kia oti ra ano te whakatutu nga tangata mo te Kannihera hou o te Takiwa o Waikato, kua panuitia hoki kia tu te pootitanga mo aua mema a te 13 o nga ra o te marama e haere mai nei; engari i te mea e tino kaha rawa ana te akiaki mai a nga Maori, me te nui o te hiahia o te katoa kia hohoro te timata nga mahi, no reira e kore ahau e tatari kia tae rawa ki te 13 o Akuhata, engari ka whakaturia tatatia e au.

Reiti Maori.

Timi Kara ( Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —Mo te taha ki nga whenua Maori e puritia ana e nga Maori i raro i nga tikanga e eke ana ki runga ki te iwi Pakeha me ona whenua, kei te whakaae atu ahau ki te kupu a te mema honore. Heoi te uauatanga ko te kimi i te huarahi e taea ai,—me whakawhiwhi ranei ia tangata i a ia ki te whenua kia pera tona ahua me to te Pakeha, me panui ranei ia takiwa ia takiwa ka whakatau kia rite tonu te tau o te reiti ki runga ki ona wahi katoa. Kaati, i te whanui rawa o tenei tikanga whakaarahia ana tetahi take nui ke atu; ara mehemea ka tika kia uru tahi te Maori raua ko te Pakeha riterite tonu ki te utu reiti, kaati, me whai mana tahi ano hoki ki te whakapuaki kupu mo runga mo nga namanga moni me nga whakatautaunga reiti, ara kia whiwhi tahi ratou i nga painga katoa e tau ana ki nga tangata utu reiti, me te whai mana ki te pooti, kia pootingia ranei ko ratou, hei mema mo nga ropu takiwa e paangia ana e aua ritenga; tenei ano tetahi ahua, mehemea ka paahitia tetahi Ture i naianei hei hanga i te iwi Maori kia tu tahi i te turanga o te iwi Pakeha, ka tika ranei kia utaina ki runga ki a ratou nga tau mahatanga e takoto ana i roto i to ratou takiwa; me waiho ranei ko nga raruraru anake o nga ra kei te haere mai hei waha ma ratou E korero kau ake ana ahau i enei ahuatanga hei tohu e mohio mai ai te mema honore ehara tenei take i te take mama e tere te whakaoti. Tenei ano tetahi, e ara ake ana tenei take nui i roto i tenei ahua, ara, me pehea nga Maori mo runga mo te pootitanga mema mo te Paremete, me takoto ranei he ritenga arai, me whakakore atu ranei nga mema e pootitia ana mo te iwi Maori motuhake—tona mutunga ano tena a tona wa—me uru tahi ranei nga Maori katoa kia whakanohoia ki runga ki te pooti rouru nui o te koroni, i runga i tenei tikanga e whakaaetia nuitia nei, ara, ki te taaketia te tangata me whai pooti ano hoki. Ki toku whakaaro kei roto i nga takiwa pera me to te mema honore nei, i nga wahi e rite tahi ana te pupuri whenua a te Maori raua ko te Pakeha, kua oti katoa nei nga whenua te wehewehe ki ia tangata ki ia tangata, kaua e rereke atu he tikanga engari kia kotahi ano ahua mo nga Maori me nga Pakeha whai-whenua i roto i taua takiwa. No reira, e pai noa atu ana ahau ki te whakaaro i te patai nei, mehemea he takiwa whenua e taea ana te whakaatu tuturu me te hanga hei takiwa e rahi ana e ahei ana kia mahia peratia, tena pea e taea te hanga he tikanga hei whakarite tahi i te tu o te Maori raua ko te Pakeha. Otira, me ata whakaaro marire ano tenei take i runga i te ngakau marama, no reira ki taku mahara e kore pea e taea e tatou te paahi tetahi Ture i tenei tau kia rite ki te hiahia o te mema honore. Engari me ki atu ahau ki te mema honore. a te wa tuatahi tonu e taea ai, ko ahau tona hoa mo runga i tenei take, mehemea ia ka hangaia mai ano era atu tikanga whakatikatika e aronga ana i runga i te hangaanga houtanga i te tikanga. Ki taku mohio ka tau tena hei whakawatea i te huarahi, a hei awahina i te ritenga e taea paitia ai nga raruraru katoa e pa ana ki te iwi Maori e takoto nei i roto i te uauatanga i tenei ra.

Tuunga Kaunihera Maori.

Timi Kara ( Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). —Ki taku whakaaro kaore i te tika te whakapae a te mema honore no te Kauniheran te take i roa ai te mahi o nga mahi. Me ki atu ahau ki te Whare, i noho te Kaunihera Maori o te takiwa o te Tai-Hauauru i te marama o Aperira kua taha ake nei, a whakaotia katoatia ana nga mahi i takoto hei mahi mana tae mai ki taua wa —a i raro i te Ture tawhito ma te Kooti Whenua Maori rawa ka taea aua mahi, a kotahi ano pea to tena Kooti tona tuunga i te tau kotahi mo aua mahi. Mehemea ka mohio ahau e nui ana nga mahi, pera me ta te mema honore e ki mai nei, e tika ai kia tu tonu te Kaunihera i naianei tonu, heoi ra ka whakahaua tonutia e au kia tu i naianei tonu kia tu hei mahi i nga mahi kia oti. Kaati, ki taku mohio heoi ano nga tono kai te takoto hei mahi ma te Kaunihera, he tono wewete here kia ahei ai te whenua te tuku atu ki te riihi, me etahi tono mo etahi ahua ritenga e taria ana kia whakatuturutia; engari kaore ano i nui noa nga tono e tika ai kai whakahaua wawetia taua Kaunihera kia tu. Otira kai te mohio ano ahau, ahakoa he tino whaitikanga tenei take i roto i te takiwa penei me to te mema honore nei, engari ko tona te takiwa i tino kaha ki te whakahe ki taua Ture, a i te tuunga hoki o te Kaunihera ki te whakahaere i tana mahi kaore rawa i tirohia ngawaritia mai. Otiia, i te mea e ki ana te ture, ahakoa pehea te takoto ke o tatou whakaaro, me whakahaere nga taha katoa i nga mahi e tika ana, koia ahau i mohio ai teua e mahia tikatia e te Kaunihera nga mea e tika ana hei mahi mana.

Haere tonu nga mahi a te Whare a po noa.

No te rua tekau ma rima meneti te paahitanga i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.