Nga Korero Paremete: 1900
Te Pire Whakahaere Whenua Maori
Te Pire Whakahaere Whenua Maori.
No te 3 o nga haora i te ahiahi ka tae iho te kupu a te Kawana e tuku iho ana i te kape o te Pire, a e tono iho ana ki te Whare kia whakaotia he tikanga.
Ka tukua atu taua kupu ki te Komiti o te Whare katoa a ka takoto te patai kia, Whakaaetia te kupu.
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te Pirimia he pehea hoki te tikanga o tenei Pire. Tenei ano hoki tetahi Pire Whakahaere Whenua Maori kei te aroaro o to tatou Whare, i tukua iho ano hoki i runga i te kupu whakahau a te Kawana. E pa ana ranei tenei Pire hou ki etahi atu whenua ke? Kua takoto ano tetahi Pire ki o tatou aroaro, a kua whakaratohia nga kape o taua Pire. A ko etahi o nga rangatira Maori kua pau nei i a ratou nga wiki e ono e noho ana i Poneke nei, kua whiriwhiri i taua Pire, a kua whakatakotoria mai a ratou whakatikatika mo taua Pire. Kaati, ko taku e whai aua kia whakamaramatia mai, mehemea ranei i meatia mai tenei Pire hei whakarite i nga hiahia o nga Maori o te "taha kingi," a mehemea e whakaarohia ana kia pa auake ki to ratou na takiwa o te Motu nei. Ko ahau kaore i te whakaae ki tenei tikanga kia haere rua mai he Pire. Me ata ki atu te Pirimia ki te iwi Maori, "Kaore e taea e matou te whakaoti he ture mo koutou; e kore e taea e matou te waihanga he ture whenua Maori mo koutou. Kaati, ka tukua atu e matou ki a koutou ma koutou ano e whakakaupapa mai he Pire mo koutou, ma matou e kokiri ki te Whare nei i runga i te kupu whakahau a te Kawana." Mehemea ka korero pena mai te Pirimia he poto noa te whakaupapatanga mai a te iwi Maori i tetahi Pire, otira me penei ake e au kei te noho oti tetahi Pire. He pehea te ahua o te Pire hou nei, e homai ana ranei hei turaki atu i te mea tuatahi? E hiahia ana ahau kia whakamaramatia e te Pirimia nga tikanga o tenei Pire.
Te Hetana ( Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia) —Mo runga mo nga Pire nei, ma koutou e whiriwhiri ko tehea he Pire. E kore rawa e taea te mea kia whakaae nga iwi Maori ki te whakaaro kotahi—e kore rawa tena e taea. E ki ana te honore mema e whakaae ana ia ki te Pire tuatahi i kokiritia e matou. No tetahi ra tata ake nei ka tae mai raua ko Ngata ki au me tetahi Pire hou—ara e toru nga wharangi pukapuka ki tonu i te whakatikatika i whakaaetia ai e to ratou huihuinga. E penei ana au, mehemea i whakaaetia e koutou i roto i te huihuinga, he aha te tautoko ai i naianei? He aha koutou i homai ai i etahi whakatikatika—he whakatikatika e anga ana ki te whakarereke katoa i te aronga o te Pire? Ko tetahi o nga Pire nei e tuku ana ma te whakaae a nga iwi ka tau ai nga whenua ki raro i tona mana, ko tetahi kaore. I raro i te Pire tuatahi ka tau katoa nga whenua o roto i te takiwa, ahakoa he pehea nga take o nga tangata Maori, ki raro i te mana o te Poari. E ki ana tetahi wahanga nui o te iwi Maori, "Tena, whakahaerea atu hoki tena tikanga ki te Pakeha: tera ranei ratou e whakaae kia tukua o ratou na whenua katoa ki raro i etahi Poari?" Na reira au ka ki, mehemea ka peratia ka tino kaha atu nga whakahe. He nui nga tangata Maori e whakaae ana ki tera tikanga, ara, ko te Tai Rawhiti e tino tautoko ana. Ko te Pire hou nei hei whakarite mo te taha ki nga Maori e whakahe ana i tera Pire—ara, e penei ana me waiho ano i runga i te whakaae a te iwi, kia pera me te ahua i puta mai ai te Pire nei i te Komiti mo nga Mea Maori i tera tau. He maro te tikanga o tetahi Pire, he ngawari to tetahi; kaati, ki te uru tatou ki roto i te Komiti mo nga Pire a ka uaua tetahi ka ai he Pire i te taha hei tahuritanga ake. Ko toku whakaaro, mehemea ka ata huihuia nga Pire e rua, ka oti he Pire pai ma tatou. Otira e kore e taea i tenei wa o tenei tuunga o te Paremete ki te ata mahi; a ko taku e whai nei kia oti he ture hei painga mo te iwi Maori katoa, a kaore i te mahia e au tenei tikanga i runga i te whakaaro ki nga iwi Maori i raro i te kingi ki nga whenua ranei o to ratou takiwa. Ko nga iwi Maori katoa i roto i nga marama o te hikitanga o te Paremete, a i mua atu i tera tuunga o te Paremete, a i te wa i whakahaerea ai te Pire i te aroaro o te Komiti i tera tau, i whakaae katoa ki te Pire o te 1899; a kua takoto taua Pire ki mua ki nga iwi Maori puta noa te koroni, a e whakaaetia ana e te nuinga. I whakaae tonu te honore mema me etahi atu ki nga aronga nunui o taua Pire o te tau 1899.
Hone Heke.—I tehea wa?
Tehetana ( Right Hon. Mr. Seddon). —I tenei tuunga Paremete.
Hone Heke.—No to tau 1898 tena.
Te Hetana ( Right Hon. Mr. Seddon). —E korero ke ana au mo te tau 1899— ara, mo te Pire o tera tau. I paahitia taua Pire e te Komiti, a i whakaaetia; a i te wa i hiki ai te Paremete i tukutukua haeretia taua Pire ki nga Maori o nga takiwa katoa o te koroni, a i whakaaetia e te nuinga. No muri iho i tena ka whakarereketia te aronga o te Pire, ara, ka hikitia mai ki roto te mana tuku i nga whenua katoa ki raro i te mana o te Poari; na reira au ka mea mehemea ka peratia ka tupu ake he putiotio a e kore e puta te Pire. Na reira ano au ka ki, ka taea i waenganui o nga Pire nei, he tikanga e ngawari ai nga taha katoa a e oti ai he tikanga hei whakawatea i te raruraru nui, e peehi kino nei i tenei wa ki runga ki te koroni. Ko au kua tata rawa te hoha. He aha oti kia puritia nga whakahaere e taea ai te whakanohonoho nga whenua o te koroni e nga ngaki e ngakia nei i roto i nga ra maha nei?
Hone Heke.—Kaore ra i te purutia e matou.
Te Hetana ( Right Hon. Mr. Seddon). —Na te ahua o te honore mema, ehara i te mea na tona whakaaro ake i pupuri mai te whakaotinga o tetahi ture. I tetahi ra ka whakaae ia ki te Pire, i tetahi ka kokiri mai ia i etahi whakatikatika. Ko nga whakatikatika i whakatakotoria mai e te honore mema raua ko Ngata e turaki ana i te kaupapa nui o te Pire, a i ki raua mehemea kaore aua whakatikatika e uru ki roto i te Pire e kore raua e whakaae ki te Pire. E ki ana au ma te tokomaha o nga mema o tenei Whare e whakatutuki te tikanga, a e kore ratou e pupuru i te whakanohonoho o nga whenua, kia penei i te ahua o naianei e kore nei he hua e puta mai ki te Pakeha ki te Maori ranei. Ka tata te mutu toku ngawari. I ia tuunga Paremete e tawaitia ana maua ko te Minitia Maori; kei te whakapae etahi kei te takaro noa iho maua ki tenei take nui, a kua tata maua te ngenge. Kua tae tenei ki te wa i tino tutata rawa ai te kotahi o nga whakaaro o nga iwi Maori, a i waenganui i enei Pire tera e whanau mai he Pire e paingia e te katoa.
Te Pereiha ( Mr. A. L. D. Fraser, mema mo Nepia). —E kore au e pai kia haere noa ake etahi o nga kupu i puaki i te Pirimia a kaore i whakahetia. Kua takoto maro mai te kupu a te Pirimia e tautoko ana etahi tangata maha o te Tai Rawhiti i tenei Pire. Ko taku kupu atu tenei ki te Pirimia, tera e tae mai i roto i enei ra tata nei tetahi pitihana hei kokiri maku ki te Whare, i hainatia e etahi rau maha noa atu o nga Maori o taua takiwa, e whakahe ana ki tenei Pire. He Pire tino poauau rawa tenei, kaore he mahara hou i roto, engari e hahu ana mai i nga wheua o nga ture tupapaku o nehe ra. kaore he mea hou i roto. Kaore he tangata kotahi i te whakaae, i uakina mai hei patipati ki te kingi Maori, ehara nei tera i te mahi tika ma tetahi ropu hanga ture. E matauria ana ano pea ia he kingi ki roto ki ona rohe, engari kaore ki waenganui ia tatou nei. E whakaaetia ana e tatou he tangata rangatira ia no te iwi Maori, ka mutu. E korero ana au i runga i te titiro Maori, e whakaaro tapatahi ana ki te painga anake mo te iwi Maori; a hei te wa e kokiritia mai ai te Pire nei ka tino whakamarama au ki te Pirimia a ki te Minita mo nga Mea Maori, me tenei Whare, ko te tikanga Poari e korerotia nei kua whakamatauria noatia atu mai o te tau 1858, a kore rawa i kitea tona painga. Na ko te tau 1900 tenei; ka ki mai te Pirimia, "Kua tata au te hoha," ka hoki ano ki te hahu mai i nga tupapaku. Ko taku kupu tenei—a ehara i te kupu whakaiti: Mehemea i whakaaro nui te Pirimia kia puta he painga ki nga Maori, a i whakaaro nui hoki kia puare nga whenua hei nohoanga tangata, kua whakaturia e ia he ropu tika hei whakatutuki i tona whakaaro. Kua whakaturia e ia he Kaiwhakawa totika mo taua ropu. Tena he aha nga ahua o nga tau e ono ka taha nei? He pehea te ahua o nga Tiati i whakaturia? He tangata noa he tangata noa — he Tiati utu ngawari tikanga kore. Ehara tena i te kupu whiu noa naku. E ki ana au i whakaturia mai i nga tangata tino ngawari rawa nga utu hei Tiati. I tangohia mai e te Kawanatanga i nga tangata ririki o te Tari Maori me era atu tari, ka whakaturia hei Tiati, ka whakanohoia ki tetahi nohoanga e riro ai ma ratou e tirotiro etahi take uaua e pa ana ki nga tikanga Maori me nga ture o te koroni, e tau ai nga take whenua e hia mano pauna te utu. E ki ana au, whakaturia he Tiati totika; hoatu he utu nui mo ratou, he painga hoki e hohoro ai ta ratou whakatutuki i a ratou mahi. I peheatia e te Pirimia i te tau 1894? E tono ana ia i naianei kia whakaturia he ropu kia rua nga Pakeha kia rua nga Maori. Tirohia te Ture o te 1894, ka kite nga mema i reira kaore he mana o te Ateha Maori i roto i nga whakatau a te Kooti Whenua Maori. Na i raro i tenei Pire ka uru atu e rua Ateha me te whaimana ano ki roto i nga whakatau a te Poari, a mehemea ka tupono te ngaro ke o tetahi o nga mema Pakeha ka taea e aua Maori tokorua te kukume i te whakatau mo te whakahaere o te whenua tae atu ki nga rawa o te whenua. Ko taku kupu atu ki te Pirimia, a ki taku hoa hoki ki te Minita mo nga Mea Maori, whakarerea e korua te hanga ture Maori i tenei tau. Kia mohio mai te Pirimia kaore he tangata i nui atu i au te whakanui i a ia, te u ranei ki a ia; engari ko taku mahara kua taka he ona whakaaro i naianei, ara kua pena noa atu, mai ano o te tau 1894 ra ano. Ko taku mahara tenei: Me whakatu e ia he Komihana he Komiti Tohutohu ranei hei hanga Pire — he tangata tika etahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, a tenei ano etahi mema o tenei Whare e ahei ana hei hanga i tetahi Pire. Me tu ratou hei Komihana hei Komiti ranei hei tangotango i tenei putake. Mehemea ka waiho ana ki etahi Maori o Waikato, ki etahi o te Tai Rawhiti e hiahia ana ki te whakaputa i o ratou na mahara anake, ka waiho ranei ki etahi Maori o Wairarapa, akuanei te Pirimia titiro ai ki mahurangi. Kaore e rite katoa i a ia o ratou mahara, a kaore pea e rite te mahara o tetahi tangata kotahi. E hoatu noa ana au i taku kupu i runga i te tumanako tera e oti i a tatou tetahi tikanga marama. Kaore e roa atu aku kupu mo tenei take i naianei, notemea hei tetahi wa ano au ata korero ai i te ahua o nga wa kua taha nei, i te ahua o tenei wa, me te aronga o nga tikanga hei whakatakotoranga mo te wa e tu mai nei. Ka tohe au ki te Pirimia kia ata puritia e ia mo tera tau, ka mahi ai i nga Pire Maori. He tomuri rawa tenei wa hei hurihuringa i tenei take nui, a ka taea e au te ki penei atu ki a ia: mehemea ka whai whakaaro mai ano ia ka taea e au ia te whakahirihiri, ka watea noa atu au mo nga marama katoa e hiki ana te Paremete. E tuku atu ana au i au, i runga i taku mahara ki te oti he ture hei hapai ake i te ahua o te iwi Maori ka puta he painga ki te koroni nui tonu. Ko te mahi e kopekapeka nei i nga ture e whakauaua ana e arai ana i te whakanoho o nga whenua i te tupu o nga rawa o Aotearoa nei.
Timi Kara ( Mr. Carroll, Minita mo nga Mea Maori). — He mea tipua rawa tenei, mehemea ka hua ake tetahi whakaaro kia whakapaia ake a tatou ture Maori, a ka whaia atu ka whakarapopototia mai nga mahara me nga hiahia o nga iwi Maori—ahakoa ra kaore i taea te whakakotahi katoa, engari te nuinga o ratou—ka ara mai he whakararuraru i te taha Pakeha. Kaore au i te marama ki te take i pena ai. E kore e ahei kia kiia na runga i te aroha anake i pera ai; a e kore hoki au e kaha ki te ki tera he whakaaro koroke kei te aki mai i muri. Engari e penei au: ko taua mahi whakararuraru he mahi pumau he toheroa. Tirohia te maha o nga tau i whakaperorarutia ai nga tikanga mo te taha Maori, ka waiho noa ake i enei take ki nga iwi Maori ma ratou ano e rahurahu. Ko to matou whakaaro kia tino katia rawatia te hoko o nga whenua Maori, a kia whakahaerea i runga i te tikanga riihi hei painga mo nga tangata Maori no ratou nga whenua tae atu ki o ratou uri i muri i a ratou. Otira kaore o matou hiahia kia warewaretia nga mea e tika ana hei painga mo te koroni; ara, ka awhina matou i te tikanga e whakanohoia tikatia ai nga whenua o te koroni e puare ai kia riihitia penei i nga whenua o te Karauna, e whakahaere nei i raro i etahi Poari. Ki te ngawari nga tikanga o nga riihi ka awhinatia te mahi whakanohonoho i nga whenua o te koroni, ka whakamahia kia whai hua etahi whenua nunui o te Maori, me te ata pupuri mai ano i te kaupapa ( freehold) o te whenua ki te iwi kainga, a hei painga mo a ratou uri i muri i a ratou. Heoi te wahi i rereke ai nga Pire e rua, ki taku mohio ake, kei tenei na, me whariki katoa ranei nga whenua ki raro i nga ropu whakahaere me waiho ranei ma te hiahia o nga iwi e tuku atu ki raro. Ko au e whakaae ana ki te tikanga pakeke, ara, ma te ture e whariki nga whenua, notemea ki te waiho i runga i te hiahia o nga iwi kaore e nui te tuku a nga Maori i o ratou whenua kia whakahaerea e te ture hou nei. Engari i runga i te tikanga, e tika ana me waiho atu ano ma te tangata tona whakaaro ki te whakaae ki te whakakore ranei; engari mehemea he whai kia tutuki nga mahi ko taku whakaaro ko te Poari te mea tika rawa hei whakahaere i o ratou whenua, a mo runga i aua whakahaere me ki no te Poari nga whenua. Ko te tatutanga tena o toku mahara i runga i aku tirotiro o nga tau maha nei. Ehara te Kooti Whenua Maori i te ropu tika hei whakatau i tenei take nui e pa nei ki te iwi Maori. Ko te hiahia hoki kia whakahaerea enei whenua, a e kore e taea e te Kooti Whenua Maori te whakahaere, notemea he ropu whakawa take tera, hei whakatau ko wai nga tangata e tika ana ki tetahi whenua ko wai nga kai-riiwhi, a hei whakaputa tiwhikete. Kaore e rite te hiahia i tena. Kaore he painga o te whakaputa atu ki te Maori i te tiwhikete mo tona whenua a ka waiho noa atu i kona taka he ai hei patunga ma nga whakawai o te ao. Me hoatu ano tetahi huarahi e taea ai ona whenua te whakahaere; a mehemea ka taea e nga Poari Whenua te whakahaere nga whenua o te koroni, he aha hoki i kore ai e taea e etahi Poari Whenua ano, i ata whakaturia hei whakahaere i nga whenua Maori e takoto mangere ana, me te ata whakatakoto tikanga ano e whiwhi ai ia tangata ia tangata ki te wahi tika mana o nga hua o tona whenua. Ka taea tena e nga kupu o te Pire. Na, mo te wehenga o nga tikanga o nga Pire e rua, e kiia nei e tetahi me tino tuku atu te mana o nga whenua, ara, te fee-simple, ki te Poari a e kiia nei e tetahi me ata waiho ano ki te tangata nona te whenua te whakaaro, me tuku atu ranei tona whenua ma te Poari e whakahaere, me waiho ano ranei ki a ia, mana ano e whakahaere; he kupu ano kei roto i te Pire tuatahi e penei ana ka ahei te Poari ki te kape ake ki waho i tona mana, i runga i te tono, t te tangata kotahi i etahi tangata ranei tae atu ki te kotahi tekau mehemea ka marama i a ratou ki te Poari e taea ano e ratou te whakahaere o ratou rawa. Ma te Poari e whakaputa ki a ratou te tiwhikete, a ka puta mai te whenua ki waho i te mana o te Poari. Engari mo te nuinga atu o nga whenua, e uru nui ana te tangata, e kore e tino marama te ahua mehemea kaore e whakahaerea i raro i tetahi tikanga e rite ki tenei kua whakatinanatia nei ki roto i te Pire. I te Tai Tokerau, i te takiwa o Ngapuhi, ka nui te raruraru, tera e pena te kupu a te honore mema a Heke. I raro i nga ture e mana nei i naianei he nui rawa atu nga tangata whai whenua kaore e kite i te tikanga mo o ratou whenua e whai kiko ai ki a ratou. E ngawari ana ia mehemea kua wehewehea te whenua kia motuhake nga paanga a kua whakapaia. He ngawari noa iho ki te whakamahi i ena tu whenua, ki te whakanoho ki te tuku ki te riihi ki era atu tikanga ranei e whakaaetia ana e te ture. Engari mehemea e uru ana he kotahi rau, he rima rau ranei tangata ki roto ki te whenua, a ehara i te whenua momona, e rawe ana kia tapatapahia kia wehewehea nga paanga, tera e nui rawa te moni e pau. Me haere te tangata ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori kia roherohea te whenua; katahi ka tapatapahi ai kia maha nga tekihana, kia rite ano ki te maha o nga tangata; muringa ra ka ruuri ai ka tuku ai ki raro i te Ture Whakawhiti Whenua; mutu rawa ake ko whea te kiri whenua e toe?
He Honore Mema.—Ka taea noatia atu i raro i te Ture o te tau 1891.
Timi Kara ( Mr. Carroll).—Haere apopo ka kowhiri mai he poraka whenua e taea te roherohe i runga i te ngawari. Heoi ano te huarahi me whakatopu nga tangata, ara, me whakakaporeihana. A mehemea ka whakaaetia e tika ana te tikanga kaporeihana i raro i te Ture o naianei, e kore hoki e tika kia whakahengia te whai kia whakawhanuitia atu taua tikanga kia whakamamatia ake ona whakahaerenga. Kaore he tino tikanga ki au mehemea ka waiho i runga i te tikanga taikaha, i te tikanga ngawari ranei. Heoi toku hiahia, kia oti he mahi, a kia hohoro te oti. He tikanga ano kei roto i nga kupu i puaki i te mema mo te Tai Tokerau. E mohio ana au he tino kaha rawa tana mahi tana whai ki te whakatikatika i te Pire. Tenei kua takoto ana whakatikatika, a e tika ana kia whakamarama au mo te taha ki a ia; i penei te takoto o tana kupu: "Mehemea kaore e kitea he wahi mo aku whakatikatika i roto i te Pire, e whakaae noa atu ana au kia paahi te Pire, kia tae ra ki te wa e kitea ai te ahua o ana mahi ka mohiotia ai ko ehea wahi e whakahangai." Ko te mahi uaua rawa ko te whakakotahi i nga iwi. E tino marama ana tenei e whakaae ana te torukoata o te iwi Maori o tenei koroni kia kokiritia mai e te Kawanatanga he pire whakaara i te tikanga Komiti, ara, Poari; engari tenei ano tetahi wehenga o te iwi e kukume ana kia ahua nui ake ano o ratou mana, na reira ka tupu he raruraru. Ko ta ratou kupu he penei "Ko to matou hiahia, he pai ke ki a matou kia waiho mai ano ki a matou te tikanga mo te tukunga atu o matou whenua ki raro i te Poari; tetahi me whakarereke te ahua o nga mana o nga Komiti we te Poari kia mau mai ai ano ki a matou te nuinga o te mana"—me era atu kupu pena. Kei kona anake te wahi i wehe ai nga iwi. Kaore i rahaki atu i tena. Otira, kua kiia ake nei ano e te Pirimia, hei te taenga ki te Komiti mo nga Mea Maori e puta ai nga korero, a ma te pooti a nga mema o taua Komiti e whakatau. Ahakoa pehea te otinga o ta ratou kupu, ki taku mohio ka taea noa atu e tatou te whakatau o tenei raruraru nui e pa nei ki te iwi Maori.
Hone Heke.—Kaore rawa he tutakitanga o o maua mahara ko te Pirimia, a i he rawa ai na tenei kupu ana, tenei kua takoto mai ki o matou aroaro te Pire o te tau 1899. Kaore ano tena pire i takoto mai. Engari kua kite matou i te Pire Whakahaere Whenua Maori ( Native Lands Control and Administration Bill), e rite tonu ana nga tikanga ki o te Pire Poari o te tau 1898, kaore i rite ki te Pire o te 1899. Kua rongo au tera e uru ko nga tikanga o te Pire o te tau 1899 ki roto i te Pire kua tukua iho nei e te Kawana. I rongo au ki etahi tangata, he tangata e pepeha ana ki te mana o ratou reo ki tenei Kawanatanga. Tenei ano hoki etahi tangata kei te piri ki nga taringa o te Kawanatanga. Kaore oku hiahia, kaore hoki he hiahia o nga rangatira o nga iwi Maori e noho nei i Poneke ki te whakapohehe ki te tautohe i nga Pire a te Kawanatanga, engari he mea taku ki te whakau atu i tenei kupu ki te Kawanatanga, ko te hiahia o te nuinga o te iwi Maori kia oti tetahi ture mo nga whenua Maori i tenei tau. Kua roa tenei e tatari ana matou kia whakaotia mai he ture pai hei whakahaere i o matou whenua. E tino peehi taimaha ana ki runga ki te Maori nga ture e pa ana ki te kimihanga o nga take ki te whenua, me te hainatanga o nga riihi me nga mokete. Kua huihui katoa nga iwi nunui o te Motu nei, kua kotahi to ratou kaupapa i tu ai ki te tohe atu ki te Kawanatanga a ki te awhina i te Kawanatanga, kia mahia he ture mo nga whenua Maori. Ko nga iwi Maori o te rohe pooti o te Tai Rawhiti, o te Tai Tokerau, apiti atu ki tetahi torukoata o te Tai Hauauru, kua kotahi tonu o ratou mahara. Tenei kua takoto mai he Pire ki o ratou aroaro. Kua ono kua whitu ranei nga wiki i tirotiro ai o ratou tangata e noho nei i konei i nga tikanga o taua Pire, a kua oti a ratou whakatikatika, ehara i te mea hei whakahe i te Pire hei turaki ranei. Kaore ano matou i tahuri ki te whakararuraru i te Kawanatanga, a e kore e taea e te Pirimia te ki i te pera matou. I to maua kitenga ko Ngata i te Pirimia kaore a maua kupu whakawehiwehi. Engari i penei te takoto o ta maua kupu: "Ko nga whakatikatika enei a te iwi; engari mehemea ka tukua te Pire kia haere tonu i runga i tona aronga, he mea ke tena" Heoi ano to maua hiahia kia noho marama mai te Kawanatanga ki o maua whakaaro me nga hiahia o nga iwi i muri i a maua. Ko taku kupu, heoi rawa ano pea, te tuunga Paremete e waimarie ai te Kawanatanga, i te mea kua whakatoputia te nuinga o nga iwi Maori o te Motu, kua kotahi to ratou whakaaro ki te awhina i te Kawanatanga kia hangaia he ture pai. Hei kupu whakamutunga maku: kaore he hiahia o nga iwi Maori e whakahuatia ake ra e au kia puritia mai te whakanohonohoo nga whenua, kia tutakina ranei nga whenua Maori o tenei Motu. Engari ko to ratou hiahia kia puare aua whenua ki te riihi, ehara i te mea hei painga mo ratou anake, engari hei painga mo nga tangata Pakeha e hiahia ana ki te whenua. Ko tetahi o matou hiahia kia oti he ture hei whakamama i nga taimahatanga e peehi nei i nga tangata Maori e mea ana kia riihitia o ratou whenua kia whakamahia ranei i runga i tetahi atu huarahi. Koia nei nga mea e uaua ana; ko tetahi ko te kati i te hoko, ka taea tena mehemea ka nekehia atu te wa e mana ai te ture poto o tera tau. Mo tetahi wehenga o te iwi Maori, he iwi tera e takoto ke rawa ana o ratou whakaaro—he whakaaro teitei, he wawata tipua; he tika ano o ratou whakaaro i runga i ta ratou na huarahi titiro, a ki to ratou na wahi, a kua roa matou e tohe ana ki te whakahoki iho i o ratou mahara ki nga mea e taea i roto i enei ra. E rua o matou marama, oku, o Ngata, o Te Heuheu, e haere ana i o ratou rohe, e whakamarama ana ki a ratou i te takoto o te whakaaro Pakeha, i te hiahia nui hoki o nga tangata o tenei koroni tae mai ki te Paremete, me ta matou tohe kia ngawari ratou i tenei tau, kia mau mai ko etahi painga e taea te homai. Kei te pena hoki te tu o te nuinga o nga iwi Maori, ahakoa ra he rewa rawa nga wawata a tera wehenga o ratou. Engari he aha i whakawhiua ai ko matou e te pakeke rawa o nga tono a tera hunga?
Te Hetana ( Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—He koia ano te awhina a te honore mema i te mahi hanga ture Maori, i tahuri ai ki te whakahuhua i te korero i tenei wa. Ka nui tona kaha ki te aki haere — engari e aki whakamuri ana. Mehemea kaore i huaranga ake tenei korero kua paahi te Pire i te panuitanga tuatahi, hei te panuitanga tuarua ra e ara ai nga korero; te mea pai me tuku te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, ki reira korero ai te mema honore i ana korero, a ki reira whakataua ai e tatou i runga i te tikanga marama.
Tenei ano te roanga atu o o nga korero a te Pirimia.
Ka mutu ia, he maha nga mema i tu ake ki te korero, ara, Te Tamihaua ( Mr. R. Thompson), Te Ranga ( Mr. Lang), Kapene Rahera ( Captain Russell), Te Pereiha ( Mr. A. L. D. Fraser), Te Herihi ( Mr. Herries), me etahi atu.
No te tukunga o te motini ki te Whare, whakaaetia ana te panuitanga tuatahi o te Pire.
Haere tonu te mahi a te Whare i etahi Pire a awatea noa, a no te iwa karaka rawa i te ata o te Taite, ka hiki te Whare.