[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Nga Korero O Te Hui. — Ki — Taumata-O-Mihi, Tuparoa, Waiapu, — Tihema, 1898

Nga Korero O Te Hui.
Ki
Taumata-O-Mihi, Tuparoa,
Waiapu,
Tihema, 1898.

Ko te hui tuatoru o te Kotahitanga o nga tamariki o Te Kareti o Te Aute i tu ki Taumata-o-Mihi Tuparoa, i te takiwa o Waiapu, i te marama o Tihema 1898, timata i te mane te 19 o nga ra, whakamutu ki te Taite te 22 o nga ra. Na Ngatiporou ano i powhiri kia tu te hui ki waenganui tonu ia ratou, a i kaha ta ratou tono. notemea he putanga tuatahi atu tenei no taua hui ki waho ki nga takiwa Maori. A i nui nga manaaki a Eruera Kawhia me era atu rangatira o N'Porou i hui mai. Ahuareka ana nga mahi katoa o te hui, ano i hikitia a tinanatia mai Te Kareti o Te Aute ki roto i te iwi tu ai, whakaatuatu ai i nga mea e mahia ana e ana tamariki, ka titiro te iwi, nga matua nga tupuna, ka koa, ka miharo. E kore e taea e te mangai te whakapuaki i te hari o nga taha e rua, o te manuhiri, o te tangata whenua, tera mo te ahuareka o nga mahi whakatetete a Ngatiporou, tenei mo te matakitaki tata atu i nga mahi a tenei kura rongo nui, e mahi nui tonu i te aroaro o te iwi, e ako ana i te ora mo te tinana, mo te hinengaro, mo te wairua. O te ra ano i hui mai ai, a tae noa ki te ra i wehewehe ai, kaore rawa a Ngatiporou i ngenge ki te whakarongo i nga kupu, kupu whaitikanga, e maka ana ki te aroaro o ia tangata, o ia tangata, kaore i tamate te haere o te korero, te whanui o te manaaki, engari i pumau tonu, otira i kake haere, a taea noatia te ata o te Paraire, wehewehe ana i runga i te pouri nui, i te tangi o te ngakau, a he roimata tonu te kinaki o te poroporoaki. E tumanako ake ana te ngakau tera e whaihua nga mahi a tenei kotahitanga, inahoki ko tana hui tuatoru i tino meatia e te ngakau Maori hei taonga nui whakaharahara. Tera ano nga ahuareka e wareware ake i roto i enei ra, ko te kakano o te kupu ka tupu ano ki ta Te Atua wahi i whakato ai, ki roto i te ngakau o te tangata marama, o te tangata whai mahara, o te tangata whakapono. E ki ana hoki ko te Kopa, ko te tangata ngahau, "ka ruru nga whetu, he hawere," ka ngaoko noa te kai o uta, te kai o te moana. Ma te Atua to whakatauki, e koro, e whakatutuki kia eke ki runga i nga tikanga e mahia nei e to whanau.

No te ata o te Mane ka tu mai te tima ki Tuparoa, ka u mai a Mita Hamiora Atirikona Wiremu, Tumuaki o te Kotahitanga, a Aata Wiremu tona iramutu, a Te Tatana, Mahita o Te Kareti o Te Aute, me etahi o nga tamariki o te Kareti. Tokorua nga tamariki i ahu mai i uta i Te Kaha ra ano, tokoono i Turanga, Kotahi i ma te tima mai i Akarana. No Taranaki, no Wairarapa, no Te Whanau a Apanui nga manuhiri o roto o taua hunga, haunga hoki o Ngatiporou ake tamariki, e hoki ana mai ki te kainga. Hui katoa te ope tamariki e 30 e 35 ranei, ki te tauia nga mea kua puta noa mai ra i te kura.

Ko Ngatiporou no te Mane me te Turei i hui ai, waiho atu ana a ratou na raruraru huhua. He nui nga rangatira i haera mai, na nga raruraru o etahi ka ngaro atu.

No te ahiahi o te Mane ka whakakiia e nga manuhiri te whare-karakia hou i Taumata-o-Mihi, ia Mita Hamiora te Kauwhau. Ka whakarongo reka te iwi ki nga kupu a tera kaumatua, e whakaeke ana i nga mahi a ona tamariki ki runga i te tikanga o te whakapono. I ki hoki ia ko te reo o tenei kotahitanga he reo e karanga ana ki te iwi, kia whakahokia mai te kiingi, kia whakahokia mai a Te Karaiti ki tana iwi.

Te mutunga o te karakia ka tomokia te wharehou o Eruera Kawhia; tena whare ataahua, tauhou, puta ke tona waihanga i roto i nga whare Maori o te Tai Rawhiti; e rua rawa hoki nga mataaho o te roro, e rua ano o te tuarongo hei putanga mo nga kino ki waho. Katahi ka haere nga manaaki. Ka huri kia Te Wiremu ma me Te Tatana, ka ahu ki nga tamariki, a na te mea ka ahi ahi tonu mai te ra, ka tukua kia moe.

Turei, Tihema 20.

Te Ata.

No te tekau o nga haora o te ata ka tu te hui, ko Te Wiremu ano te Tiamana. Ka whakaturia ko Apirana Ngata hei kaiwhaka-maori mo te hui, ko Ware Waitai raua ko Anaru Tiweka hei kaituhituhi.

Ka whaikorero a Te Wiremu ki te hui, he mihi nana ki ona tamariki, he karanga i nga rangatira o Ngatiporou: "E whaka-whetai ana au ki Te Atua mona i tiaki ia tatou i tutuki pai mai ai tatou ki konei ki te tuatoru o a tatou hui. Kei mea nga kaumatua ki te ako atu o nga tamariki nei ia ratou; e mahi ana nga tamariki i runga i te ngakau ngawari, i te ngakau tauhena, i, te marie. Ma enei ka tupu ai nga mahi. Mehemea he mahi whaiti tenei mo Te Aute anake me waiho atu i reira. Engari no te mea i ahu atu ano ki waho ki te iwi, he whakaaro no enei tamariki kia huihuia nga tika, kia rongoatia nga mate o te iwi, na kona i whanui ai tenei mahi, i tau ai te haere manuhiri ki nga marae o te iwi. I mea ake ra au i ta tatou kauwhau i te ahiahi kia whakahokia mai te kiingi, kia whakaekea ki runga ki te houkuratanga o te tangata.

"Ngatiporou! tena koutou; he whakamananga tenei no ta koutou powhiri. Hei aha ia nei ma matau ma te tamariki; ma koutou ano e hapai, ma koutou e awhina. Hei aha te rangatira ki te mea mana ia ake ano e whakahua hei rangatira. Ka karanga te waha ki te iwi, ka kiia atu ki te turituri. Ma koutou e awhina mai ka kiia ai he whai waahi te tito a a koutou tamariki. Awhinatia te mahi a a koutou tamariki kia tipu ai te iwi. Terapea e haere atu te hui nei he waahi ke. Kei te karanga a nga iwi nei te tikanga kei ta matau Komiti hoki. Ma ratau e karanga, ma ratau e hapai; kia tahuri mai ai ano te aroha o to tatou Ariki kia tatou, kia peia atu nga kiingi patingore, patipati o te motu."

Ka mutu nga korero a Te Wiremu ka pootitia e te hui he mema honore i roto i nga rangatira Maori, ko te rarangi tenei:—
Ngatiporou: Eruera Kawhia.
Mohi Turei.
Wiremu Pokiha.
Henare Mahuika.
Pene Heihi.
Waikato: H. K. Te Rawhiti.
Te Kaha Ki Opotiki: Matiu Ranapia.
Te Awanui Aporotanga.
Tauha Nikora.
Haki Roihana.
Te Arawa: Pirimi Mataiawhea.

No muri iho ka panuitia e Apirana Ngata te kirihipi o te kotahitanga.

Katahi ka whakahaerea te take tuatahi hei whiriwhiringa ma te hui, he panui na Pita Henare Te Paaka (no Taranaki) "Mo te hekenga o te tokomaha o te iwi Maori: ona take me te rongoa." Te ki a Te Paaka ko te tino take o te mate o te iwi Maori, ko te "kuare." He maha ona putanga o tera kupu: na te kuare ka noho te Maori i roto i te paru, ka haere ki nga tohunga Maori, ka kai i te waipiro, ka kore e whakamahi i nga whenua, ka whai i nga karakia pohehe. Te tino rongoa ko te " Ako" ara ko te " Matauranga." Ma nga kura e ako ki nga matauranga o te hinengaro, e taea ai e te Maori nga Mahi roia, takuta, mahita kura, minita karakia. Ma etahi tu kura ano e ako ki nga mahi a tinana, ki te matauranga o te parakimete, o te kamura, o te kai tui kakahu nohanga ranei, o te tangata mahi paamu. Ma nga minita e ako ki te karakia tika. He roa nga kupu whakamarama mo enei take e rua, mo nga tini whakaputanga o ia kupu o ia kupu.

I whakaae a Hori Teiti (no Rotorua) he kuare tetahi o nga tino take o te mate o te Maori, engari i mea ia he kore moni tetahi take.

I ki a Te Paaka i rite te takuta raua ko te tohunga Maori, e mate ana te moni a e mate ana te tinana. Engari kei te wairua ka wehe to raua ahua, ka mate i te tohunga, kaore e mate i te takuta.

I whakahe a Hamiora Hei ki tenei kupu a Te Paaka. I whaikupu ano hoki a Mita Hamiora me Apirana Ngata. Ka neke te hui ki te 3 karaka.

Te Ahiahi O Te Turei.

No te 3 karaka ka hui ano. Ka ui a Hamiora Hei mehemea e ahei ana nga tangata noa ehara nei i te mema ki te whaikorero a ki te pooti mo runga i nga take. Ka mea a Te Wiremu kaore e taea mehemea e whakamarotia ana nga ture o Te Kotahitanga; engari ko te tikanga o nga hui e rua kua taha nei, whakangawaritia ai nga ture kia ahei te tangata ki te korero ki te pooti; ka pera ano hoki tenei.

Ka neke te hui mo te hawhe haora, ka puta nga tamariki o Te Aute ki te marae ki te powhiri i te manuhiri mai o te Pariha o Te Horo (Kahukura). Ka mutu tera ka whaikorero a Apirana Ngata, " Mo Te Kaute o Te Iwi Maori." Ka ki ia i waenganui i te tau 1858 me te tau 1896, e tata ana ki te 16.200 o te iwi Maori i ngaro atu ki te po, kaore i tiriwatia; ara e 426 tangata e mate ana i te tau kaore e tiriwatia. Ki te tuturu tena ahua, tera pea e tino ngaro te kakano Maori i roto i nga tau e 80. Kei runga anake tenei mate i te tinana, a ko nga take mate kua marama i runga i nga ripoata e tukua ana ki te Paremete e ono ara:—

1. Ko te matemate o nga tamariki kokungahunga i te tiaki kino, kaore e tupato i te paru, kaore e whangaia ki nga kai papai.
2. Ko te ngoikore o nga matua i te tukino i o ratou na tinana; ki te kai waipiro me era atu mahi.
3. Ko te tiaki kino i nga turoro, me nga mahi tohunga Maori.
4. Ko te pakoko o nga wahine i nga mahi puremu a nga tamariki wahine i te wa e takakau ana.
5. Ko te tu o te Maori i waenganui i nga tikanga e rua, i te tikanga pakeha. Kaore e pumau ki tetahi anake ki tetahi ranei.
6. Ko te moe whanaunga i ngoikore ai nga toto, kaore e nui te whanau tamariki, a ko nga tamariki e whanau ana mai kaore e pakari ka matemate.

I whaikupu a Eruera Kawhia, a Erueti Rena a Te Reweti Kohere, a Te Wiremu mo runga i enei take. I tono a Wi Pokiha kia uru ki roto i nga korero a te hui tetahi whiriwhiri mo te tikanga e pehia ai te waipiro. Ko te kai tera e mate nei te Maori, e whakatutua nei i nga rangatira, e whakatupu nei i te raruraru i waenganui i te tane i te wahine, e whakarawakore nei i te tangata Maori.

Ka hiki te hui ki te 7:30 karaka o te po.

Te Po O Te Turei.

Ka mutu te karakia i te 70 nga haora ka puare ano te hui. I whakaritea tenei po katoa ma Ngatiporou, hei whakaputanga ma ia tangata ma ia tangata i ona whakaaro mo nga mate e peehi nei i te iwi Maori, mo nga take hoki e whakahaerea ana e tenei Kotahitanga.

I whakaatu a Mohi Turei i tona pouri mo te heke haere o te whakapono o nga tangata o teuei whakatipuranga, kaore i rite ki te whakapono o nga kaumatua. Na te waipiro i tinei te whakapono. Ka mea a Eruera Kawhia tetahi mate o nga matua kei te kuare o nga tamariki ki nga kupu o te karaipiture. He motini tana kia whakaaetia kia whakaakona te Paipera i roto i nga kura Maori. Ka tautoko a Te Hata Pokiha a ka motini ano ia kia kaua e whakaaetia nga tamariki wahine Maori kia mahi i nga teihana hipi, he nui no te raruraru. Katahi ka whakahaerea e Wi Pokiha tona motini o te ahiahi mo te waipiro. Ka kauwhautia e ia, e Erueti Rena, e Eru Moeke, e Te Hata Pokiha nga mate o tera kai i runga ano i a ratou i kite ai, i mohio ai. Ka whakamaramatia e Te Wiremu, e Apirana Ngata kua oti te whiriwhiri tenei take e te hui i tu ki Te Raukahi-katea i tera tau, a tera e tonoa ki te kawanatanga kia tukua mai hoki ki te iwi Maori te mana i tukua nei ki te pakeha, te mana ki te pooti mo nga raihana whare waipiro.

I tautoko a Te Wiremu i te motini a Te Hata, a whakataua ana e te hui ma tetahi Komiti o Ngatiporou e ata korero ki nga rangatira teihana hipi kia kaua e uru atu nga tamariki wahine takakau ki reira mahi ai.

I tautoko a Te Reweti Kohere, a Te Wiremu, a Apirana Ngata i te tono a Eruera Kawhia. Ka ki a Te Reweti kei nga komiti tonu o nga kura tetahi mana mehemea ka tonoa ki te whakaae kia akona te Paipera ki nga tamariki e hiahia ana i mua atu o te puaretanga o te kura. Ka mea a Apirana tera e tuhia he Pitihana hei hainatanga ma Ngatiporou kia whakaakona te Karaipiture i roto i nga kura o tenei takiwa.

Ka whakatupato a Hamiora Hei kia kaua e tapatahi te whakaaro o te iwi Maori k' nga whenua anake, engari kia ata tirohia nga mate o te tinana, o te hinengaro, o te wairua.

Katahi a Hemi Wakarara ka tono kia whakakorea tenei mahi a te whutupooro, he wero nana kia tu a Te Tatana ki te whaikorero. Ka ki a Te Tatana kaore he kino, kaore he mate o tera takaro mehemea ka ata mahia i runga ano i ona ture. E tino whakaaetia ana e ia tenei mahi ki ana tamariki i Te Aute, hei whakapakari mo te tinana, hei whakakoi i te hinengaro kia hohoro ki te whakatakoto whakaaro. E ako ana tenei mahi i nga taitamariki o te iwi Maori kia matau ai ki nga takaro o te ao a te wa e puta mai ai ki waho o nga kura.

No te 10 karaka ka neke te hui mo te ata o te Wenerei. Ka haere ano ko nga manaaki, ko nga mahi whakatetete ahuareka a Ngatiporou.

Wenerei, Tihema 21.

Te Ata.

No te hawhe paahi o te 9 ka puare te hui. Ka panuitia e Te Reweti Kohere te pukapuka a Te Wiremu Paku ( A. O. Wiremu o Whanganui). "Toku mohiotanga ki nga mahi o te Hahi i te takiwa o Whanganui me Wairarapa i roto i enei tau 13½." E ki ana ia tino kore rawa atu te karakia i era takiwa i tona taenga tuatahi ki reira, Ko nga kaumatua rawa e tino u ana ki te whakapono, e u ana ki nga ako a Te Wiremu raua ko Te Harawira. I tona taenga tuatahi ki Whanganui ka matakitaki ki te kaha o nga mahi a Te Whiti, a Te Kooti, a Te Hauhau raua ko te Momona, ka pouri tona ngakau, ka he te manawa. Na nga kupu a Te Wiremu ia i whakaoraora, "Kia u tou ngakau, me te whakawhirinaki tonu ki te kaha o Ihowa." I tenei takiwa kua whaiti atu te rohe o Te Whiti, kua ngaro te Momona raua ko te Hauhau, kua hoki mai nga mea i aru i a Te Kooti, kua uru mai ano ki tenei Hahi. Kua piki haere te kaha o te whakapono ki enei takiwa e rua. Kei te haere mai nga kura, kei te toha haere te matauranga o te pakeha, hei awhina i nga tangata e tahuri nui ana ki te Atua, kia kaua e waiho ma nga Minita anake e ako nga Karaipiture, engari ma te tangata ano e kimi, e ui, e titiro i roto i nga pukapuka, e whakarongo ki nga kaiwhakaako. E whakaatu ana ia i enei mea hei titiro ma te tangata; kei tamia te ngakau e te pouri, ka ngoikore ki te mahi i te ora mo te iwi. Kia u tonu te ngakau ki a Ihowa, mana e tautoko nga mahi katoa e whaihua ai.

Muri iho i tenei ka tukua ki te kura anake nga mahi, a ka korero te kura i tona reo pakeha.

I runga i te motini a Apirana Ngata, ka whakaturia nga Komiti e toru:—

(1.) Hei tuhi i tetahi pukapuka tono ki te Kawanatanga kia wehea mai i roto i nga moni o te koroni mo nga mea Maori, £100 hei awhina mo nga mahi a tenei Kotahitanga.
(2.) Hei tuhi Pitihana hei hainatanga ma Ngatiporou kia whakaaetia e te Kawanatanga kia whakaakona te Paipera i roto i nga kura Maori o te takiwa o Turanga ki Tarakeha.
(3.) Hei whiriwhiri mehemea ranei e tika ana kia whakaturia he kaiwhakahaere tuturu mo tenei Kotahitanga hei haere ki nga takiwa kauwhau haere ai i ana tikanga.

I runga i nga patai a Apirana Ngata ka whakamarama a Te Tatana, tera te Kawanatanga e awhina i nga tamariki Maori e hiahia ana ki te haere ki nga kura nunui ki te ako i te mahi takuta. Kaore ano i rite he tikanga tuturu, engari ka ata whakaarohia e te Minita mo nga Kura nga tono e tae ana mai ki tona aroaro. Tetahi, kei te whakaakona i naianei nga tamariki wahine Maori ki te mahi tiaki turoro. Kotahi to Hukarere, kotahi to Hohepa, kei te Hohipera i Nepia, a kanui te whakamihi o o raua kaiwhakaako ki to raua ata noho' ki to raua hohoro ki te ako i nga tikanga o tera mahi. Ko te Kawanatanga kei te whangai i aua tamariki.

Ka motinitia e Apirana Ngata, "Ko te whakaaro o tenei hui he mea tika kia hohoro te whakatu i tetahi kura mo nga tamariki Maori, hei akoranga ia ratou ki nga mahi a ringa."

Ka apitiria hoki e Pita Paaka tana motini, ara, "Kia whiriwhiria tenei take e te Kawanatanga, a kia whaikupu te Hekeretari ki te Kawanatanga kia uiui a ona whakaaro mo tenei mea."

Ka whaikupu a Te Tatana, a Te Wiremu, H. Hei, Pita Paaka me Te Reweti Kohere mo enei motini. I ki a Te Tatana me wehe ke he kura mo ena mahi. me tona whenua me ona kaiwhakaako. E kore rawa e taea ki Te Aute. I ki a Pita Paaka he tika e kore rawa e taea te whakahaere nga matauranga ki nga mahi a ringa me nga matauranga pukapuka i roto i te kura kotahi, i te mea kaore he taima hei akonga i nga mahi huhua noa iho.

Whakaaetia ana e te hui nga motini e rua.

Ka neke te hui mo te 3 o nga haora o te ahiahi.

Te Ahiahi O Te Wenerei.

Ka korerotia e Hamiora Hei te panui a Tauha Nikora. He tono na taua tangata ki nga Pihopa, kia whakahaua nga minita kia awhina i te hui a Te Kotahitanga o nga tamariki o Te Aute. Ki tona whakaaro he pai rawa atu kia kaha nga tamariki o Te Aute te haereere ki roto ki waenganui o te iwi Maori ki te kawe haere i a ratou mahi pai. Tona tino tono kia haere tonu mai nga Minita Maori ki nga hui a tenei Kotahitanga.

Ka whaikupu a Te Hata Pokiha, Erueti Rena, me Wi Pokiha me tenei panui. I whakahe ratou ki nga kupu. I ki a Wi Pokiha, kia kauaka e tino whakaarohia tenei panui, notemea e ahu ke ana hoki ki nga minita. ki nga Pihopa hoki. Kanui tonu te kaha o nga minita o tenei takiwa.

Ka whakamihi te Tumuaki ki tetahi wahi o tenei panui, i runga i te poto o te takiwa i tahuri mai ai te tangata nana i tuhi ki tenei Hahi. Mo te taha ki nga minita, kaore ratou i whakahaua mo enei mahi. He mahi ano te mahi i whakaritea ma ratou. Kaati ko tenei ma nga tamariki o Te Aute, i tukua ai hoki ratou ki te kura ki te kimi i te matauranga. Ka whakaatu a Mohi Turei ko tona morikarika [ unclear: Ei] tenei pukapuka mo te eke rawa o nga tohutohu ki runga i nga Pihopa.

Ka ki a Hori Teiti, ki tona whakaaro e pai ana ano te ahua o tenei pukapuka. i te mea e tono huarahi ana ki nga Pihopa kia whakaritea kia whakaaetia nga Minita kia tae mai ki nga hui a nga tamariki, notemea ko nga minita hei tirohanga atu ma te iwi. Ka whakahokia e Te Wiremu ma nga minita e tono mehemea he hiahia to ratou, e tono ki te Pihopa kia tukua mai ratou ki enei huihuinga. Kia papaku kia hakahaka nga mema o te Kotahitanga. Ka tautokona e Apirana Ngata enei kupu a te Tumuaki.

Katahi ka whakahokia e Apirana nga korero kia eke ano ki runga i nga take o tona panui o te ahiahi o te Turei, mo te pakoko me te moe whanaunga. He poto nei ona kupu whakamarama hei tua i te huarahi korero ma Nagatiporou.

Ka whaikupu a Kohere, a Hei, a Te Hata Pokiha. Ka ki a Wi Pokiha, i mua he nui te iwi Maori, a ko te tino moe wahine a mua ko te moe whanaunga. Mo te pakoko, ko etahi wahine i te tane tuatahi ka whaitamariki, hei te tane tuarua ka pakoko. Ko etahi i waihanga tonutia mai hei pakoko. Ka whakamarama a Apirana e tika ana te moe whanaunga a te Maori i mua, engari ko tetahi tena o nga take i heke haere ai te tokomaha o te iwi Maori, rokohanga mai nei e te pakeha kua timata te whakaheke, i timata tonu i nga tatai rangatira.

Ka mea a Erueti Rena, ko tenei mea ko te pakoko no mua mai ano, na te Kaihanga mai ano. Ka whakaae te Tumuaki ki te kupu a Erueti Rena. Ehara i te mea kei te moe whanaunga te tino kahanga o tenei mate, engari kei naga tikanga a te Maori. Kaore te tane raua ko te wahine e ata tirotiro kia raua i mua atu o te moenga, penei me te pakeha. Kia kitea ra ano e tau ana raua mo te marena, mo te noho tahi hei tane hei wahine ka moe ai. Ko nga matua kia kaha [ unclear: Ei] te tohutohu i a ratou tamariki kia haere i te huarahi pai. Kaua e manaakitia nga mahiwhakahiahia i te tangata ki te puremu, nga kanikani me nga haka. Ka ki a Erueti Rena, "He haka taku mahi, he kanikani, engari he haka, he kanikani ki te Atua." E mahia ana ano o te ao kanikani, me nga haka i nga hui, engari kaore e waiho tonu tia ana hei mahi. Ka mea a Pita na runga i te kaure mate ai te iwi Maori. Na te kuare i moe ai te tangata i tona ake whanaunga, na te kuare i hianga ai nga tamariki.

Ka tu ake a Te Tatana ki te whakaatu i tona pouri mo enei take e korerotia nei e te hui. Kaati kei pouri mai te tangata mehemea ka taikaha ona kupu. Ki tona whakaaro ko te Maori tonu kei te patu i a ia. Ko te Maori tonu kei te tapuhi i te mate mona. Ehara i te mea e kuare ana te Maori ki tona whakaheke i enei ra, e tino marama ana. He torutoru nga tamariki e whanau ana hei tiriwa mo nga tupapaku tokomaha noa atu. "He maha nga take e whakamaramatia nei kei te patu i te Maori; otira kotahi ano taku e korero ake ai au, ko te puremu, ko te kore e pumau o te moe i tana tane i tana wahine ranei Taku tino kupu tonu kia kaha ki te peehi i tenei mahi a a koutou tamariki. Kei a koutou ano kei nga matua tetahi he. Kei te paru o te kupu, kei te kore o tenei mea o te whakama e whakatupuria hei taonga ma a koutou tamahine. Me pehea e matau ai a koutou tamariki ki te pai mehemea ka rongo tonu i a koutou i nga matua e korero kino a tae rawa ki nga wahi ngaro o te tangata whawha ai te kupu. Timataia atu ia koutou te mahi, i o koutou ngutu te pupuri kei puta he kupu kino e mumura rawa ai nga paparinga o tau tamaiti kaingakau i te whakama. Kia ma atu tou tinana i te korero kino, i te kanga, i te whakapae, i te korero amuamu noa, ka ahei ai koe te whakaako i au tamariki, ka wehi tau tamahine ki te korero i nga kupu weriweri i tou aroaro. Ngatiporou mau au e awhina; ma koutou e ki mai ki au, ka timataia e koutou, e ia rangatira e ia rangatira, e ia papa, e ia koka, i tenei ra ano te tupato i te arero kei tapepe ki te korero kino. Ma koutou e timata i roto i o koutou whare kia kaua te korero weriweri e waiho hei kinaki mo nga nohanga korero, kia pehia i roto i nga hui nunui, i roto i o koutou teihana hipi. Kia kaha mai koutou, ka kaha mai hoki au i te wahi e tukua ake nei e koutou a koutou tamariki." He nui te whakamihi a te hui ki nga korero a Te Tatana, a he rite tonu te whakaae a Ngatiporou. Nga whakaaetanga o era ra, kei te pewhea ra i naianei.

Ka hiki te hui i te 5 karaka.

"Te Mahi Tohunga."

"Tenei ka tukua atu e au tenei tuhituhinga hei whakaatu maku kia koutou kua noho huihui mai na, i te te ahuatanga o te tupu haere o te mahi tohunga i roto o Heretaunga nei. He maha nga whaka- haere tohunga kei tenei takiwa. Koia enei ko nga whakahaere kua kitea nuitia.

1. Ringatu. Ko tәnei whakahaere na te iwi o Te Kooti. E mahia ana nga turoro e nga tohunga i runga i nga tikanga Maori. Otira kei te tino mohiotia tenei e te nuinga o te tangata."
2. Wehike. No roto tenei i te rohe o Waipawa, Heretaunga. Ko te mahi nui a tenei whakahaere he whakatu hakari a ko nga kai nui o aua hakari he wehike (waipiro). Ka haurangi nga kaumatua me te tamariki, a ko nga rongoa hei whakaora i te mate he wairua.
3. Ko te whakahaere a Heni. Ko te mea tenei a tino kaha ana i roto i nga tau kua pahure ake nei. Ko te rongoa a tenei tohunga he karakia Maori, me te rumaki i te turoro ki roto i te wai. He maha nga turoro i mahia e tenei tohunga. Ko etahi i ora, ko etahi ano i mate. Otira i roto i tenei tau he maha o ana turoro i mahi ai i mate. He mokopuna ano etahi na taua tohunga, a tokotoru o aua tamariki i mate. No kona ka whakamutua taua whakahaere.
4. Rotokuihi. Ko tenei whakahaere kua horapa katoa ki roto o Waikato, o Taupo, o Heretaunga, o te Wairoa, me era atu wahi. Ko te tumuaki o tenei tikanga ko Te Piwa. He maha nga ahua mahi a tenei whakahaere i nga turoro, he moni etahi whakahaere, he haka etahi, he nohopuku etahi, he karakia etahi. Ko te mutunga o enei katoa he hakari. I konei ka tapaea te rama me era atu mea whakahaurangi.
5. Houtaketake. Ko te mea tenei kua tino kaha te horapa ki roto o Heretaunga. Kaore i te tino matauria tona ahua Otira ko nga tino wairua e tino eke ana ki runga i nga kaupapa ko Te Motipua, he atua no nehera, ko Papurona, he wairua no tetahi minita momona. Ko te whakauru ki roto i tenei whakahaere, ko te ruku, kia whitu rukunga ki te wai. He maha nga tikanga i whakaae toku ngakau i roto i tenei whakahaere:—
1. Kaore te kai waipiro.
2. Kaore nga mahi hianga katoa.
3. Kaore nga turoro e mahi kai.
4. Ko te horoi ki te wai.
5. Me karakia tonu nga kainga katoa.
6. Kaore e piri atu ki nga tangata o runga i te tupapaku ina haere ki te tangihanga.
7. Ina hoki tona kainga me matua rukuruku rawa ki te wai.
8. Kaore e tomo nga turoro ki roto i nga paparakauta. Otira ko tenei mea ko te ruku ki te wai kaore i pai mo nga tu mate katoa. A ko taku tino whakahe ki tenei whakahaere ko te ruku i nga turoro e mate ana i nga mate poho, i nga mate maremare ranei ki roto i te wai motu. E kore e rawe ma te Karaitiana e tautoko tenei whakahaere.

I tautoko a Apirana Ngata i nga korero o te panui a Paraire Tomoana. Ka whakamarama ia i nga mahi he a nga tohunga Maori e kite ana, a e rongo ana ia i roto i te takiwa o Waiapu. Ka tono ia ki nga rangatira o Ngatiporou kia tino whakapuakina o ratou whakaaro katoa mo runga i tenei take. E hara i te mea he kuare anake no te Maori i rere ai ki nga tohunga Maori, engari na te kaha o tenei mea o te ngakau Maori. I te mea e ora ana te tinana, e mama ana nga whakaaro, e marama ana te hinengaro; kia pa ma! he mamae, kia he te Manawa, ka raruraru te whakaaro, ka huri ake ano te ngakau Maori kia raua no whakamaori. Ka whakamarama hoki ia i te take mai o te wehi o te Maori ki te kehua, me te whakapono ki nga mahi wairua.

Ka kauwhau a Erueti Rena i nga mahi a Peta Toto o Houtaketake i kitea e ia, a Eruera Moeke mo nga mahi a Tokowaka, a Eruera Kawhia mo nga tohunga o tona hapu, a Wi Pokiha mo nga mahi tinihanga a nga takuta Maori o tona takiwa. I whaikupu hoki a Aata Wiremu, he whakamarama i etahi o nga whakahaere e korerotia nei e Paraire. Ko nga kupu a Mita Hamiora i hoki rawa ki tona tamarikitanga, ki te wa e ora ana tona papa a Te Wiremu Karuwha; i whakawehiwehingia e Tohitapu he tohunga nui no Ngapuhi i mua, kore ake i mate i te mea kaore ona wehi i nga mahi Maori. I ki ia ko te mate o te Maori kei nga tohunga maminga o muri nei. Ko a ratou mahi tohunga i akona ketia ki te pakeha; ka titiro te iwi ka miharo, ka whakapono, ka aru i tera tohunga hei tangata mona. Ko nga atua o etahi no te pakeha pea, ina hoki he ingoa pakeha o etahi. He maminga te nuinga o enei mahi katoa.

I whakamaramatia ano ki te hui te kupu a Te Pirimia kia Te Kitohi ( Rev. Mr. Gittos) i Akarana i nga ra timatatanga o Tihema, 1898, i ki ai ia, tera te Kawanatanga e tahuri nui ki te peehi i nga mahi a nga tohunga Maori, a tera e tukua he kupu ki te Kahiti he whakatupato ki te iwi Maori kia kaua e tohe ki te kawe i o ratou mate ki aua tu tangata, tera pea e taea atu ratou e te ringa kaha o te ture.

Hei whakahiato i te ahua o nga kupu o tenei ahiahi ka motinitia e Apirana Ngata:

"E koa ana tenei huihuinga i te rongonga ake kei te te whakaarohia e te Kawanatanga te mate o te iwi Maori i nga mahi tohunga, a kei te kimihia he tikanga e taea ai aua mahi te peehi te whakakore."

Tautokona ana whakaaetia ana e te hui.

Ka neke te hui ki te ata o te Taite.

Te Ata O Te Taite, 22 O Tihema.

Ka hui te Kotahitanga i te hawhe o te iwa karaka ki te whakaotioti i nga take kua whakahaerea.

Ka panuitia te tauira o te pukapuka hei tukunga ki te Kawanatanga, kia whakaaetia mai te moni £100 hei whakamama i nga mahi a tenei Kotahitanga. Whakaaetia ana kia tukua taua pukapuka.

Ka panuitia e Apirana Ngata te tauira o te pitihana hei hainatanga ma Ngatiporou, tono kia whakaakona te Paipera i roto i nga Kura Maori o te takiwa o Turanga ki Opotiki. (Kei te kupu apiti nei te kape o taua Pitihana.) Whakaaetia ana, a timata tonu atu i taua ra te haina a te tangata i taua pitihana. Ka kiia, mehemea e rite ana mai te whakaaro o etahi atu takiwa Maori, tera ano e tukua he tauira pitihana ki reira hei tirohanga ma nga iwi o. era wahi.

Muri iha ka whiriwhiria e te. Komiti te motini a Hamiora Hei kia whakaturia he Kaiwhakahaere tuturu mo te Kotahitanga hei haere ki nga takiwa kauwhau haere ai i nga tikanga kua takoto nei i tenei huihuinga.

I whakaae katoa te hui he tika kia whakaturia he tangata pera. mehemea ka marama te huarahi e taea ai te kohikohi he oranga mona. Ka ki a Te Tatana e ngawari ana tera; ma taua tangata ano e kohi he moni. Tetahi, ki tekitea he tangata tika, a ka whakaturia, ka mama noa mai i nga tangata e aroha ana ki te iwi Maori he moni hei oranga.

Ka whakaaria tokotoru nga tangata hei whiriwhiringa. Ka ui a Te Tatana kia Apirana Ngata mehemea ia e watea ana mo taua turanga, ina whakaaro te hui ko ia he tangata.

Ka ki a Apirana tera ia e watea i tenei tau. Kua whakaaro noa atu ia ko te mahi tenei e rawe ana ma nga tamariki o Te Aute kua puta ki nga turanga nunui, a kua whakahaere i etahi mahi i runga i te iwi. Kei raro etahi mahi i tenei te nui, te whaitikanga. No te tau 1891, te tau i timataia ai e nga tamariki o Te Aute tenei whakahaere, ka haere ia i roto i te takiwa o Ngatiporou kauwhau haere ai, a kite ana ia i te pai o te haere te u o te tangata ki nga marae nui o te Maori tirotiro ai i te ahua o te iwi Maori.

Ka ki a Te tatana e kore e taea te whakaoti tenei take i roto i tenei huihuinga. Ka motinitia e ia kia nekehia ki Te Aute tino whakaoti ai ma tetahi Komiti e whiriwhiri, e whakatakoto he tikanga mo te taha ki te moni oranga, ki nga ture hei tiaki mo te ahua o te Kaiwhakahaere, hei tohutohu i nga mahi mana. Whakaaetia ana e te hui.

Ka pootitia nga apiha me nga kaiwhakahaere mo te Kotahitanga mo te tau 1899. Kei mua ake nei e mau ana te rarangi.

Ka hiki te hui ki te rua o nga haora o te ahiahi.