Whakawhaititanga.
Whakawhaititanga. | |
Matua korero. | |
1. | Ingoa Poto. |
2. | Ka ahei te Kooti Whakawa Whenua Maori te kimi i nga take whenua i roto i te Apititanga Tuarua. |
3. | Whakatikanga i nga karaati, & c., kua oti te hanga. |
Nga Apititanga.
He Ture whakatakoto tikanga hei kimi i nga Take ki Whakaingoatanga. etahi Whenua i te Takiwa o Turanganui.
[31 o Akuhata , 1874.]
Notemea
i runga i tetahi ota i hanga e te Kawana i roto i tonaMatua korero.
Runanga, he mea tuhi i te te kau o nga ra o Pepuere, i te tau kotahi mano e waru rau e ono tekau ma iwa, i matua korerotia i runga i tetahi pukapuka i tuhia i te te kau ma waru o nga ra o Tihema, i te tau kotahi mano e waru rau e ono te kau ma waru, he mea tuku ki te Karauna e te taha o nga iwi o Te Aitanga-a-mahaki me Rongo-whakaata i piri pono ki te Kuini, me te hapu hoki o Ngaitahupo, a ratou whenua katoa i uru ki roto ki etahi rohe i oti marire te whakaatu i roto i taua pukapuka, a i whakaaetia hoki e te taha ki te Karauna i runga i taua pukapuka mehemea ka waiho nga pukapuka tono whenua i roto i aua rohe e aua tangata piri pono ki a te Kuini, i te te kau ma waru o nga ra o maehe, i te tau kotahi mano e waru rau e ono tekau ma iwa i mua atu ranei, katahi ka whakawakia e etahi Komihana o nga Kai-whakawa o te Kooti Whakawa Whenua Maori, na tonoa ana a Te Rokena (John Rogan, Esquire
) raua ko Te Moanaroa (Henry Alfred Monro, Esquire
) he Kai-whakawa raua no te Kooti Whakawa Whenua Maori, tukua ana he mana ki a raua i reira, kia taea ai e raua te kimi i nga tikanga katoa mo aua kereme i runga i ta raua ara i pai ai, ka tukua e te Hekeratari o to Koroni ki a raua hei mahi i raro i te mana me nga whakaaetanga kua oti marire te whakarite: A notemea i kiia i roto i tetahi panuitanga i raro i te ringa o te Kawana o te Koronii, taua wa, i taia ki te Kahiti o Niu Tireni o te te kau ma toru o nga ra o Pepuere, i te tau kotahi mano e waru rau e ono tekau ma iwa, kua whakaae a te Kawana ki te rironga mai o nga whenua kua oti te whakaatu i roto i te Apititanga i tuhia ki reira (ko aua whenua hoki kua whakaaturia ki roto ki te Apititanga Tuatahi i raro iho nei), a i panuitia kua whakakorea te take Maori i runga i taua whenua, timata mai i te te kau ma waru o nga ra o Tihema i te tau kotahi mano e waru rau e ono tekau ma waru: A notemea, i raro i te mana me nga ritenga o te mahi Komihana kua oti te korero i runga ake nei, he maha nga nohoanga Kooti o aua Kai-whakawa, kua tukua etahi Karauna karaati mo etahi whenua, he wahi no nga whenua i uru ki roto ki te Apititanga Tuatahi, ko enei karaati he mea tuku i raro i te mana o "Te Ture mo nga karaati mo Turanganui, 1869," me "Te Ture Whakatikatika i Te Ture mo nga karaati mo Turanganui, 1871:" A notemea, i tetahi nohoanga Kooti, o aua Kai-whakawa i tu i te 22 o nga ra o Noema, i te tau kotahi mano e waru rau e whitu tekau ma toru, kahore i mahia e aua Kai-whakawa tetahi atu whakawakanga take tangata mo runga i aua kereme, i whakahokia e raua nga wahi toenga o nga whenua i tukua mai i runga i nga tikanga kua oti nei te korero ki nga iwi o Te Aitanga-a-maki o te Rongowhakaata me te hapu o Ngaitahupo, ko taua whenua kahore i whakawakia i mua atu o taua wa, ko aua whenua i whakahokia nei kua whakaurua ki roto ki nga whenua kua oti te whakaatu ki te Apititanga Tuarua i raro iho nei: A notemea i tu etahi nohoanga Kooti i raro i taua mahi Komihana ki te aroaro o tetahi Kai-whakawa kotahi, kua tupu etahi whakaaro whakahe i te tika o nga whakahaerenga i mahia i taua nohoanga o te Kooti, me te tika hoki ki ta te Ture o nga Karauna karaati me etahi pukapuka aha atu ranei i mahia i hanga i runga i taua whakahaerenga i putake mai ranei i reira: A notemea, kia mana nga ritenga o te pukapuka tuku kua oti nei te korero, he mea tika kia whakatakotoria tetahi tikanga kia taea ai e nga tangata e pa ana ki nga whenua kua korerotia i muri nei, te kimi me te whakawa i o ratou take, kia whakahaerea hoki i runga i nga tikanga ka korerotia i muri ake nei:Na tenei ka meingatia hei Ture e te Runanga nui o Niu Tireni i noho huihui nei ki roto ki te Paremete i runga hoki i te mana o taua Runanga nga ritenga kua tuhia i raro nei:—
A ahakoa tetahi he ki te tirohanga o te Ture, tetahi atu he ranei kua oti nei te korero, i runga ranei i te mea i noho kotahi tetahi o aua Kai-whakawa me tana whakahaere kotahi kua oti nei te korero, ko aua Karauna Karaati katoa me aua pukapuka tuku whenua aha atu ranei i mahia i hanga i whakaotia ranei i raro i nga tikanga o te whenua i uru ki roto ki tetahi Karauna Karaati pera, ka kiia, a tenei ka meingatia kua mana mo runga i nga meatanga katoa: Engari me korero me whakamana i etahi pukapuka tuku whenua aha ranei, i te mea e pa ana te mana o aua mea ki runga ki te whakatikanga o tetahi Karauna Karaati pera me etahi kua oti nei te korero.
Nga Apititanga. Nga Apititanga.
Apititanga Tuatahi.
Ko tera piihi whenua katoa e takoto ana ki Turanganui, i te Porowini o Akarana; ka timata te rohe i Paritu i te Takutai, ki te taha ki te Nota o Te Mahia; haere atu i reira ki Te Reinga; ahu atu i reira ma te awa o Rakituri tae atu ki tona matapuna i nga mounga wehewehe i waenganui o te Tai Rawhiti me te Bay of Plenty ; haere atu i reira i ma runga i te hiwi o aua maunga, ara, ma Maungapohatu, Maungahaunui ki Tautamoe; ahu atu i reira ki te tai moana ma Pukahikatoa, Arahiki, Whakaroa, Rakuraku, a tae atu ki te Moana i Turanganui; haere atu i reira ma te taha Takutai tae atu ki Paritu, te wahi i timata ai.
Apititanga Tuarua.
Nga Rohe o te Poraka Whenua i Whakataua ki Te Aitanga-a-Mahaki ( e Kiia ana ko te nui e 400,000 Eka).
Timata mai i Waiohiharore ka haere ma roto i te awa o Waimata, ka haere i runga i te rohe o te Poraka whenua i tukua, a tae moa ki Tautamoe, haere atu ki Mokonuiarangi, haere atu ki Poroha, ka haere atu i runga i te rohe o te Kawanatanga a tae atu ki Waipa, ka whai haere ano i te rohe o te Kawanatanga a tae atu ki te kokonga whakarua o te motu ngahere o Pepewhakau, whakawhiti atu i te Awa o Waipawa ki Pukerarauhe, ka haere i runga i te rohe o Rongowhakaata tae atu ki Waiohiharore.
Nga Rohe o te Poraka Whenua i Whakataua ki a Rongowhakaata ( e ki ana e 5,000 Eka).
Timata mai i Waiohiharore, ka haere i runga i te rohe i waenganui o Waikauae o Awapuni tae atu ki te kokorutanga i te awa o Waipawa i Pukerarauhe, ka whakawhiti i te awa tae atu ki te kokonga whakarua o te motu ngahere o Pepewhakau, ka haere i runga i te Poraka kua tukua tae atu ki Te Arai; ka haere i roto i te awa o Te Arai tae atu ki te hononga o taua awa ki te whenua o Ngaitahupo, ka haere i runga i taua rohe ano a tae atu ki te kongutu awa o Waipawa, ka haere atu i reira ma te takutai a tae atu ki Waiohiharore.
Nga Rohe o te Poraka Whenua i Whakataua ki a Rongowhakaata Raua ko Ngatikahungunu ( e Kiia ana ko te Nuinga e 185,000 Eka).
Timata mai i Tokiahaeringaarangi, ka haere ma runga i te rohe o te Poraka kua tukua tae atu ki Maungapohatu, ka huri ki Mokonuiarangi, tae atu ki te Poha; haere atu i reira ma te taha Whaka-te-Marangaima-Tonga o te whenua Kawanatanga a tae atu ki Te Arai, haere atu ki Tokiahaeringaarangi.
Nga Rohe o te Poraka whenua a Ngatitahupo ( e kiia ana e 51,600 Eka).
Timata mai i Paritu ka haere i runga i te rohe o te whenua i riro i te rau o te patu tae atu ki Tokiahaeringaarangi ki Te Arai, ka haere i roto i te awa tae atu ki te kokonga ki runga o te Poraka Kua tukua o Patutahi; ka haere i runga i te rohe o te Poraka o Te Arai a tae atu ki te kongutu awa o Waipawa; haere atu i reira ki te moana ki Paritu.
By Authority: George Didsbury, Government Printer, Wellington.